उज्ज्वल प्रसाईं / चैत्र ५, २०७३-
जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका एक छात्रले भर्खरै आत्महत्या गरे । छात्रवासको सिलिंग फ्यानमा आफूलाई झुन्ड्याउनुअघि उनले फेसबुकमा लेखेछन् : ‘जहाँ समानता स्विकारिँदैन, त्यहाँ केही पनि स्वीकार्य हुँदैन ।
ये दाग–दाग उजाला, ये शब गजीदा सहर
वो इन्तजार था जिसका, ये वो सहर तो नहीं
–फैज अहमद फैज
विश्वविद्यालय चिहान, स्वतन्त्र चिन्तक राष्ट्रघाती
एमफिल/पीएचडी भर्नामा समानता छैन, मौखिक परीक्षाहरूमा समानता रहेन, प्रोफेसर सुखदेव थोरटको सिफारिस स्विकारिएन, प्रशासन भवनमा हुँदै आएको विद्यार्थीको विरोध कार्यक्रममा बन्देज लगाइयो, सीमान्तकृतका लागि शिक्षा स्वीकार्य मानिएन ।’ पहिले रोहिथ भेमुलाले दलित विद्यार्थीमाथि भएको विभेद सहन नसकेर आत्महत्या गरे, अहिले मुथुक्रिस्नन् जीवानन्थम झुन्डिए । पहिले हैदरावाद केन्द्रीय विश्वविद्यालय, अहिले जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय ।
भारतका विश्वविद्यालयहरू चिहान बन्दै छन् । असमान सामाजिक संरचनाका विशाल पहाड छिचोलेर उच्च शिक्षा हासिल गर्न आइपुगेका युवाहरूका शव तेस्र्याएर बसेका छन् सरकारी शैक्षिक प्रतिष्ठानहरू । ज्ञान उत्पादनको त्यो वेदीमा युवाका सपनासँगै स्वतन्त्र चिन्तनको समेत हत्या गरिँदै छ । चिन्तनको जीवन्त चौतारीलाई यस्तो चिहान बनाएपछि, त्यहाँ हिन्दुवादको गेरुवा झन्डा फहराइएको छ । यो झन्डाको छायामा आफ्नो बुद्धि कैद गर्न नरुचाउने कन्हैया कुमार, उमर खालिद, सहेला रसिद र अनिर्वन भट्टचार्यजस्ता विद्यार्थीहरू भारतीय प्रहरीको तारो भएका छन् । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी यसलाई आफ्नो सफलता मान्छन् वा मान्दैनन्, थाहा छैन । हिन्दुवादी राजनीति र नवउदारवादी आर्थिक नीतिको सम्मिश्रणले हात पार्ने सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि भने यति नै हो ।
विश्वविद्यालयमा हिन्दुवादको गेरुवा झन्डा फहराउनुअघि मोदी–शासनको आडमा केही लेखक र चिन्तकहरूको हत्या गरियो । महाराष्ट्रका ८२ वर्षे लेखक गोविन्द पन्सारेलाई दुई वर्षअघि सडकमा हिँड्दै गर्दा गोली हानेर मारियो । जीवनको उत्तराद्र्धमा पुगिसकेका यी लेखक कसका लागि किन खतरा मानिए र उनलाई सिध्याइयो ? लेखक उदय नारकरले ‘वड्र्स म्याटर’ भन्ने पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘केही शक्तिहरूलाई पन्सारे कम्युनिस्ट भएको मन परेको थिएन ।’ अर्थात्, उनले राजनीतिक हिन्दुत्वभन्दा फरक विचार सम्प्रेषण गरेकै कारण उनी भाजपा शासित भारतमा बाँच्नलायक ठानिएनन् ।
त्यसको केही समय नबित्दै अर्का कन्नड लेखक तथा तर्कशास्त्री एमएम कल्बुर्गीको ज्यान लिइयो । कलबुर्गी लिंगायत समुदायका मानिस थिए, यो समुदायमा भाजपाको राम्रो पकड छ । लिंगायतवादलाई हिन्दुवादीहरूले हिन्दुवादकै अंगका रूपमा व्याख्या गर्ने गरेकोमा कलबुर्गीले प्रश्न गरेका थिए । उनको हत्या हुनुअघि भाजपाका केही नेताको दबाबमा उनले तर्कका आधारमा गरेका केही दाबीहरू फिर्ता लिनुपरेको थियो । उनले अध्ययन गरेर प्रशस्त कारण र तर्कहरूसहित लिंगायतवाद आफैंमा एक स्वतन्त्र र तर्कमा आधारित धर्म भएको प्रमाणित गरेका थिए । कलबुर्गीका विचार लिंगायत समुदायमा सम्प्रेषण हुनु हिन्दुवादी र खासगरी भाजपाका लागि उति फाइदाजनक थिएन । त्यसैले भाजपालाई सघाउने हिन्दुवादीले नै उनको हत्या गरे । अर्थात, स्वतन्त्र चिन्तनको निषेध हेतु उनलाई बाँच्न पाउने अधिकारबाट वञ्चित गरिएको थियो ।
यी दुई जना प्रगतिशील लेखकहरूको हत्या गर्नुअघि हिन्दुवादी समूहद्वारा तमिल लेखक पेरुमल मुरुगनप्रति अग्घोर घृणा फैल्याइयो, उनी र उनको परिवारलाई असाध्यै सताइयो । उनको उपन्यास ‘मधुरोभागन’ (जसको अंग्रेजी अनुवाद ‘वान पार्ट वमन’ भनेर गरिएको छ) ले कोन्गु समुदाय, अर्धनारिश्वर नामक मठ, र तमिल महिलाहरूको अपमान गरेको भनेर उनलाई बारम्बार धम्क्याइयो, आफू हुर्के–बढेको थलो छोडेर हिंड्न बाध्य बनाइयो, स्थानीय प्रशासनको आडमा अदालतमा मुद्दा चलाउनेलगायत अनेक यातना दिएर उनलाई सधैंका लागि चुप लगाउने कोसिस गरियो । आजित भएर उनले जनवरी २०१५ मा फेसबुक मार्फत लेखक पेरुमल मुरुगन अब जीवित नरहेको र ऊ भगवान् नभएकाले फेरि ब्युँतेर केही लेख्ने सम्भावना नभएको उद्घोष गरे । लेखक एआर भेंकटचलापथीले एक निबन्ध लेखेर प्रश्न गरेका छन्, ‘आखिर पेरुमल मुरुगनलाई कसले मार्यो ?’ एउटा सिर्जनशील लेखक जिउँदै मारिनु, सिर्जना अवैध ठानिनु, र विभेदले अमानव बनाइएकाहरूको मानवीकरणको प्रक्रियालाई निषेध गर्न खोज्नु नै हिन्दुवादको राजनीतिक अभीष्ट रहेछ ।
मोदी सत्तामा आउनुअघि नै हिन्दुवादीहरूले अन्धविश्वासविरोधी अभियन्ता तथा लेखक नरेन्द्र दभोल्करको पनि ज्यान लिएका थिए । दभोल्कर हिन्दु राष्ट्र भन्ने अवधारणाका विरोधी थिए । पेसाले चिकित्सक उनी मूलत: तर्कशास्त्री थिए । अन्धविश्वासमा अडेको समाज विभेदकारी हुन्छ र त्यसको उन्नतिको प्रक्रिया अत्यन्त असहज र ढिलो हुन्छ भन्ने बुझेका उनले ‘आस्था’ को अवधारणा प्रस्ट बनाएका छन् । वैज्ञानिक चेतनाको कसीमा गरिएको आस्थाको व्याख्याले हिन्दुवादलाई खारेज गर्छ । आस्थाको चार स्पष्ट आधार हुन्छन् भन्ने उनको जिरह थियो : सत्य, अहिंसा, गतिशीलता, र विचारको परिस्कार । यो अवधारणाको ठीकविपरीत हिन्दुवाद प्रोपोगान्डा, हिंसात्मक क्रियाकलाप, गतिहीनता, र विचारको जडतामा विश्वास गर्ने राजनीतिक सिद्धान्त हो । त्यसैले दभोल्कर सह्य भएनन् ।
भारतीय जनता पार्टी सर्वशक्तिमान भएर सत्तामा पुगेपछि हिन्दुवादी राष्ट्रवादको उन्माद ह्वात्तै बढ्यो । राजनीतिक हिन्दुवादमाथि प्रश्न उठाउने जोकोहीलाई राष्ट्रघाती करार गरियो । पाकिस्तान वा पाकिस्तानी नागरिकहरूबारे कसैले प्रशंसाको एक वाक्य बोलेकै भरमा उसमाथि देशद्रोहको मुद्दा दायर गरियो । रोहिथ भेमुलाको आत्महत्याले भारतीय समाजमा विद्यमान विभेद र शिक्षा क्षेत्रमा त्यो विभेदको प्रतिच्छाया आफैंमा कति विकराल समस्या हो भन्ने उजागर गरेपछि, विश्वविद्यालय र अध्ययन अनुसन्धान प्रतिष्ठानहरू हिन्दुवादीहरूका निसाना बने । सिंगो भारतको गरिमा बनिसकेका रोमिला थापर र निवेदिता मेननजस्ता बौद्धिकहरूलाई राष्ट्रघाती करार गरियो । कारण, उनीहरूले हिन्दुवादी राष्ट्रवादको प्राज्ञिक चिरफार जारी राखेका छन् । सामान्य मानिसले बुझ्ने भाषामा भाजपा र राष्ट्रिय स्वयंसेवक (आरएसएस) प्रतिपादित असहिष्णु राष्ट्रवादको पोल खोल्न पछि परेका छैनन् । त्यसो गर्नलाई उनीहरूसँग ऐतिहासिक तथ्य र स्पष्ट तर्कहरू छन् ।
जोखिमपूर्ण बौद्धिक हस्तक्षेप
निषेधको यो निसासमा बौद्धिकहरू प्रश्न गर्न पछि परेका छैनन् । चिन्तित अवश्य छन्, डराएर मैदान छाडेका छैनन् । आशाको सानो धर्सो कोर्ने आखिर हिम्मतिला बौद्धिकहरू नै हुन्छन् । हिन्दुवादको विकल्पका रूपमा लोकतान्त्रिक मान्यता स्थापित गर्न लड्नुपर्ने डेमोक्र्याट वा लेफ्ट नामका अनेक पार्टीहरू आफैं पराजित र सुष्क बन्दै गएको बेला थोरै मानिसले बोल्ने हिम्मत गर्नु जोखिमपूर्ण हुन्छ ।
बौद्धिकहरूलाई राष्ट्रघाती साबित गर्ने र उनीहरूको ज्यानै लिने उद्यम चलिरहेकै बेला, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा केही शिक्षक र लेखकहरूले ‘राष्ट्रवाद’ बारे खुला कक्षा सञ्चालन गरे । सो खुला कक्षामा दिइएका सम्भाषणहरूको संकलन गरेर पुस्तक नै बजारमा ल्याइएको छ, ‘ह्वाट द नेसन रियल्ली निड्स टु नो : द जेएनयू नेसनलिज्म लेक्चर’ । यसका साथै अरू केही महत्त्वपूर्ण पुस्तकको प्रकाशनले बौद्धिक हस्तक्षेपलाई बल पुर्याएको छ । यस लेखमा माथि उल्लेख गरिएका प्राय: उद्धरणहरू के सत्चिदानन्दनले सम्पादन गरेको पुस्तक ‘वड्र्स म्याटर’ बाट लिइएका हुन् । सो पुस्तकमा हिन्दुवादीहरूले निसाना बनाएर हत्या गरेका वा दु:ख दिएका लेखकहरूबारे छोटा आलेख, ती लेखकका केही प्रतिनिधि निबन्धका अंशहरू र आलोचनात्मक चिन्तनलाई मुख्य उद्यम बनाएका पंकज मिश्रा, अनन्य वाजपेयी, गिथा हरिहरनजस्ता दर्जन लेखकका आलेखहरू समावेश गरिएको छ ।
पुस्तक आफैंमा हिन्दुवादी उन्मादले निम्त्याएका संकट र आलोचनात्मक चेतनाको आवश्यकताबारे चिन्तन हो । त्यसो त निराशा, आक्रोश र क्षोभ मिश्रित यो समयको अभिलेख पनि हो यो पुस्तक । सम्पादक सत्चिदानन्दनले पुस्तकको परिचय खण्डमा लेखेका यी वाक्यले पुस्तकबारे मात्रै होइन भारतले बेहोरिरहेको संकटबारे सटीक व्याख्या गर्न सक्छन् : ‘अहिलेको भारत सरकारलाई फाँसीवादी भनिहाल्न सकिंदैन, कम्तीमा फाँसीवादको क्लासिकल परिभाषाअनुसार यसो भन्न मिल्दैन । कारण, अहिले पनि भारतमा खुला र निष्पक्ष निर्वाचन हुन्छ, अपेक्षाकृत स्वतन्त्र अदालत छ र कुनै खास विचारधारा नबोकेको सेना पनि छ । तर, हिन्दुवादी दक्षिणपन्थीका क्रियाकलापमा फाँसीवादका संकेतहरू, एक वा अर्को रूपमा, कहिले अलि छोपिएर र कहिले तरल रूपमा रहेको अनुभूत हुन्छ... हिन्दु सांस्कृतिक राष्ट्रवाद त्यस्तो राष्ट्रवाद हो जसले फरक पहिचान स्विकार्दैन... ।’
हिन्दु राष्ट्रवादको असली रूप उजागर गर्ने उद्देश्य साथ विद्वान् यूआर अनन्थमुर्थीले लेखे ‘हिन्दुत्व अर हिन्द स्वराज’ । यो पुस्तक छापिएर पाठकहरूसम्म आइपुग्दा, अनन्थमुर्थीको देहान्त भइसकेको थियो । जीवनका अन्तिम पलहरू उनले राजनीतिक हिन्दुत्वको पश्चगामी चरित्र उजागर गर्नमा प्रयोग गरे । यसको कारण छ । नरेन्द्र मोदी निर्वाचन अभियानमा भएका बेला, अनन्थमुर्थीले एक टेलिभिजन अन्तर्वार्ताका क्रममा, मोदीजस्ता नेताले शासन गरेको मुलुकमा म बाँच्न चाहान्न भनेर आफ्नो खिन्नता प्रकट गरेका थिए । सो अन्तर्वार्तापछि उनलाई मोदीका समर्थकले भारत छोड्न उर्दी दिए, पाकिस्तान पठाउन टिकट खरिद गर्ने भन्दै चन्दासमेत उठाए । आफू मोदीको शासनमा बाँच्न नचाहनुका कारणबारे स्पष्ट पार्नसमेत उनले यो सानो १२० पृष्ठको पुस्तक लेखेको भान हुन्छ । समाजशास्त्री शिव विश्वनाथनले पुस्तकलाई अनन्थमुर्थीको घोषणापत्र भनेका छन् । खासगरी नेसन–स्टेट भन्ने अवधारणा आफैंमा अँध्यारोको गर्भ हो भन्नेमा विश्वास गर्ने लेखकले, मोदीजस्ता शासकहरूले राष्ट्र–राज्यलाई व्यक्तिगत र समुदायगत अभिमानको अभिव्यक्ति ठान्नु नै समस्याको जड भएकोमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।
यो पुस्तक खासगरी मोहनदास करमचन्द गान्धीले परिकल्पना गरेको हिन्द स्वराजमाथिको गहन बौद्धिक विमर्श हो । तर, भारतमा हिन्द स्वराजको मर्म बुझ्ने र सोअनुसार राजनीति गर्ने समूह वा राजनीतिक दलभन्दा विनायक दामोदर सवर्करले परिकल्पना गरेको हिन्दुवादी रामराज्यको सपना पूरा गर्ने राजनीतिक शक्ति बलशाली बनेका छन् । हिन्द स्वराजको अवधारणामा राष्ट्र–राज्यको अभिमानलाई त्याज्य ठानिएको छ भने करुणाको महत्त्व स्थापित गरिएको छ । सवर्करका असली अनुयायी अहिलेका प्रधानमन्त्री मोदी करुणाभन्दा अभिमानका प्रतिमूर्ति भएकाले उनको शासन व्यवस्था निसासलाग्दो हुन्छ भन्ने अनन्थमुर्थीको ठहर स्पष्ट व्यक्त भएको छ । विकास र समृद्धिको नारा मूलत: त्यही अभिमानबाट नि:सृत भएकाले, मोदीले गर्ने विकासले विनाश र विपत्ति निम्त्याउँछ भन्ने उनको दाबी छ । स्मार्ट सिटीका सपना हुन् वा बक्साइटजस्ता खनिजको दोहनबाट चल्ने ठूला उद्योगधन्दा हुन्, तिनले निम्त्याउने प्राकृतिक विनाशको अहिले नै कल्पना नगर्दा एकै पटक यो पृथ्वीको रौद्र रूप देख्न अभिशप्त हुनुपर्ने अनन्थमुर्थीको अनुमान छ । उनले मोदीलाई फ्योदोर दोस्तोएभ्स्कीको ‘क्राइम एन्ड पनिसमेन्ट’ का श्रापित पात्र रास्कोलनिकोभसँग दाँज्दै यसो भनेका छन्, ‘आफूले मान्छेको हत्या गरेको एउटा सत्यले रास्कोलनिकोभलाई सधैं कोपरिरहन्थ्यो ।
एक अभागी वेश्याले उसलाई प्रेमको महत्त्व सिकाइन् । रास्कोलनिकोभजस्तै मोदीले पनि एकखाले यन्त्रणा बेहोरिरहेका छन् । त्यस्तो यन्त्रणाजस्तो गुडिरहेको गाडीमुनि किचिएर मरेको कुकुरको छाउरो देख्दा हुन्छ ।’ मोदीले गुजरात दंगामा मारिने मुस्लिमलाई यसरी नै मारिएका कुकुरका छाउरासँग तुलना गरेका थिए । अनन्थमुर्थीको घोषणापत्र हिन्दुवादी हिंसात्मक उन्माद चिर्ने एउटा सानो बौद्धिक हस्तक्षेपकै रूपमा आएको छ ।
भाजपा र उसका भगिनी हिन्दुवादी संगठनहरूले प्रचार गरेको ‘भारत माता की जय’ वाला राष्ट्रवादको लैंगिकता उजागर गर्दै सदानन्द मेननले ‘फ्रम नेसनल कल्चर टु कल्चरल नेसनलिज्म’ शीर्षकको निबन्ध लेखेका छन् । त्यसैगरी मोदीको उदयसँगै चर्को स्वरमा उराल्न थालिएको यो नाराको ‘नारीद्वेषी’ चरित्रबारे व्याख्या गरेका छन्, अर्का लेखक एजी नुरानीले । यसका साथै संविधानमा उल्लिखित देशद्रोहसम्बन्धी कानुन र त्यसको प्रयोगको इतिहास खोजेर उनले हाल भारतमा कन्हैया कुमारजस्ता वागी आवाज बुलन्द बनाउने विद्यार्थीहरूलाई किन देशद्रोही भनिएको रहेछ भन्ने पत्ता लगाएका छन् । कुनै जमानामा स्वयं महात्मा भनिने गान्धीजीलाई समेत यही मुद्दा लगाइएको थियो । राष्ट्रवाद र इतिहासको सम्बन्ध खोजेर प्रसिद्ध इतिहासकार रोमिला थापरले लेखेको निबन्ध ‘रिफ्लेक्सन्स अन नेसनलिज्म एन्ड हिस्ट्री’ ले भारतमा हिन्दुवादीले उछालेको राष्ट्रवादको अन्तर्य खासगरी ‘अन्य घृणा’ मा आधारित छ भन्ने बुझ्न सहयोग गर्छ । यी तीन निबन्धको एउटा सानो संकलन ‘अन नेसनलिज्म’ को प्रकाशनले राष्ट्रवादको भ्रम र यथार्थ सतहमा ल्याएको छ । यी निबन्ध आफैंमा पूर्ण छैनन् तर थप अध्ययन गर्न प्रेरित गर्ने यी ‘पोइन्टर्स’ चाखलाग्दा छन्, र यी आफैंमा हस्तेक्षपकारी पनि छन् ।
रामचन्द्र गुहाको पछिल्लो पुस्तक ‘डेमोक्रेसी एन्ड डिसेन्टर्स’ मा संकलन गरिएको एउटा निबन्ध नै वर्तमान भारतमा शक्तिशाली बनेको हिन्दुवादी दक्षिणपन्थको सीमितता र त्यसको उग्रता पुष्टि गर्न काफी छ । ‘ह्वेर आर द कन्जर्भेटिभ इन्टिलेक्चुअल्स इन इन्डिया’ शीर्षकको निबन्धले वर्तमान भारतको दक्षिणपन्थी राजनीतिलाई सघाउने बुद्धिजीवीहरू नभएको जिकिर गरेका छन् । बुद्धिजीवीहरू नहुँदा, भारतको अहिलेको दक्षिणपन्थी राजनीति आरएसएस र हिन्दु संघका मूर्ख नेता र कार्यकर्ताको हातबाट सञ्चालित छ । त्यसैले त्यो राजनीतिमा चरम उद्दण्डता, प्रतिक्रियावाद, र धर्मान्धता मात्र बाँकी छ भन्ने गुहाको दाबी छ । भारतीय कन्जर्भेटिभ राजनीतिको अहिलेको क्रियाकलाप हेर्दा गुहाको दाबी सही नै लाग्छ । धर्मान्ध पुरुषहरूको एकाधिकार भएको यो राजनीतिक शक्तिको दबदबा बढ्दै जानु र त्यसमा थोरै पनि बुद्धिमत्ताको प्रयोग नहुनुले हिन्दुवादी उग्रता अझै बढ्दै जाने नै देखिन्छ । नरेन्द्र मोदी निर्वाचित भएपछि गरिएका केही महत्त्वपूर्ण नियुक्तिहरूले त्यही संकेत गरेको छ । सेन्टर फर हिस्टोरिकल रिसर्चजस्तो संस्थाको अध्यक्षमा नियुक्त भएका वाई सुदर्शन रावबारे गुहा भन्छन्, ‘रावले अहिलेसम्म कुनै पुस्तक लेखेका छैनन् । न कुनै प्रतिष्ठित जर्नलमा उनको कुनै लेख नै छापिएको छ । पदभार ग्रहण गरेपछि उनले दिएका केही वक्तव्यले बताउँछन् कि उनले इतिहास र आख्यानबीचको फरक नै बुझेका छैनन् ।’ त्यसैगरी विद्यालयको पाठ्यक्रम बनाउने जिम्मेवारी दीनानाथ बत्राजस्तो मान्छेलाई दिइएको छ, जसले मान्छेको उत्पत्तिबारे यसो भनेका थिए, ‘भगवान्ले मान्छे बनाएका बेला भिन्न–भिन्नथरीका मान्छेलाई एउटा भट्टीमा हालेका थिए । सबभन्दा पहिले भट्टीबाट निस्केका गोरा भए र सबभन्दा पछि निकालिएका डढेर काला भए । जो सही समयमा निकालिए, ती गहुँगोरा भए । त्यो नै सबभन्दा राम्रो रंग हो र संसारभरि शासन गर्ने रंग पनि यही हो ।’
माथि भनिएका विचारहरू नाराका रूपमा ख्याति कमाइसकेका विचार होइनन् । यी प्राज्ञिक अभ्यास गर्ने बौद्धिकहरूले गरेका महत्त्वपूर्ण प्रश्न हुन् । यी सबै गहन विमर्शले ठूलो भौतिक शक्ति आर्जन गर्ने र केही समयमा ठूलै परिवर्तन गर्ने सम्भावना छैन । पुस्तक वा फुटकर निबन्धहरूका रूपमा आएका यस्ता विमर्शहरूले कम्तीमा हिन्दुवादी उन्मादका विरुद्ध लडिरहेका विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूलाई, उनीहरूले लड्नुपर्ने स्पष्ट कारण र उद्देश्य दिएको छ । दलित र सीमान्तकृतहरू जो आ–आफ्न स्थानमा संघर्षरत छन्, उनीहरूमा संघर्षप्रति विश्वास बढाउन थोरै भए पनि सहयोग गरेको छ । अंग्रेजी भाषामा छापिनु र सीमित सहरियाहरूको पहुँचमा मात्रै हुनु यी साना हस्तक्षेपका सीमितता हुन् ।
अन्त्यमा,
सचेत मानिसले ऊ बाँचेको समाज, उसलाई प्रभाव पारिरहेको दुनियाँ, र आफ्नै जिन्दगीका जटिलताबारे बुझ्न खोज्छ । मान्छेले देख्ने, सुन्ने र अनुभूत गर्ने भिन्न–भिन्न अनुभवहरूलाई कहिलेकाहीं एउटा खास धागोमा गाँसेर हेर्ने चेष्टा पनि गर्छ । तथापि पहेलीहरू सहझै फुक्दैनन्, रहस्यहरू सितिमिति खुल्दैनन् । फेरि भएन, समयले पल्टाबाजी खाने क्रममा दिनहरू यस्ता पनि आउँछन् कि त्यसरी समाज र जीवन बुझ्ने उद्यम गर्नु नै आफैंमा जोखिमपूर्ण र असहज बनिदिन्छ । वर्तमान त्यस्तै सकसबाट गुज्रिरहेको छ । नेपाल आफैंमा सकसपूर्ण र रक्तरञ्जित छ । त्यसैले छिमेकमा भएका घटना र ती घटनाहरूलाई बुझ्न सघाउने गरी उत्पादन गरिएका बौद्धिक सामग्रीहरूको अध्ययनले समेत हामीलाई केही त्राण भने पक्कै दिन्छ ।
चले चलो कि वो मंजिल अभी नहीं आई ...
–फैज
प्रकाशित : चैत्र ५, २०७३ ०९:५१
कान्तिपुर दैनिक / https://www.kantipurdaily.com/koseli/2017/03/18/20170318095114.html
जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयका एक छात्रले भर्खरै आत्महत्या गरे । छात्रवासको सिलिंग फ्यानमा आफूलाई झुन्ड्याउनुअघि उनले फेसबुकमा लेखेछन् : ‘जहाँ समानता स्विकारिँदैन, त्यहाँ केही पनि स्वीकार्य हुँदैन ।
ये दाग–दाग उजाला, ये शब गजीदा सहर
वो इन्तजार था जिसका, ये वो सहर तो नहीं
–फैज अहमद फैज
विश्वविद्यालय चिहान, स्वतन्त्र चिन्तक राष्ट्रघाती
एमफिल/पीएचडी भर्नामा समानता छैन, मौखिक परीक्षाहरूमा समानता रहेन, प्रोफेसर सुखदेव थोरटको सिफारिस स्विकारिएन, प्रशासन भवनमा हुँदै आएको विद्यार्थीको विरोध कार्यक्रममा बन्देज लगाइयो, सीमान्तकृतका लागि शिक्षा स्वीकार्य मानिएन ।’ पहिले रोहिथ भेमुलाले दलित विद्यार्थीमाथि भएको विभेद सहन नसकेर आत्महत्या गरे, अहिले मुथुक्रिस्नन् जीवानन्थम झुन्डिए । पहिले हैदरावाद केन्द्रीय विश्वविद्यालय, अहिले जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय ।
भारतका विश्वविद्यालयहरू चिहान बन्दै छन् । असमान सामाजिक संरचनाका विशाल पहाड छिचोलेर उच्च शिक्षा हासिल गर्न आइपुगेका युवाहरूका शव तेस्र्याएर बसेका छन् सरकारी शैक्षिक प्रतिष्ठानहरू । ज्ञान उत्पादनको त्यो वेदीमा युवाका सपनासँगै स्वतन्त्र चिन्तनको समेत हत्या गरिँदै छ । चिन्तनको जीवन्त चौतारीलाई यस्तो चिहान बनाएपछि, त्यहाँ हिन्दुवादको गेरुवा झन्डा फहराइएको छ । यो झन्डाको छायामा आफ्नो बुद्धि कैद गर्न नरुचाउने कन्हैया कुमार, उमर खालिद, सहेला रसिद र अनिर्वन भट्टचार्यजस्ता विद्यार्थीहरू भारतीय प्रहरीको तारो भएका छन् । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी यसलाई आफ्नो सफलता मान्छन् वा मान्दैनन्, थाहा छैन । हिन्दुवादी राजनीति र नवउदारवादी आर्थिक नीतिको सम्मिश्रणले हात पार्ने सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि भने यति नै हो ।
विश्वविद्यालयमा हिन्दुवादको गेरुवा झन्डा फहराउनुअघि मोदी–शासनको आडमा केही लेखक र चिन्तकहरूको हत्या गरियो । महाराष्ट्रका ८२ वर्षे लेखक गोविन्द पन्सारेलाई दुई वर्षअघि सडकमा हिँड्दै गर्दा गोली हानेर मारियो । जीवनको उत्तराद्र्धमा पुगिसकेका यी लेखक कसका लागि किन खतरा मानिए र उनलाई सिध्याइयो ? लेखक उदय नारकरले ‘वड्र्स म्याटर’ भन्ने पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘केही शक्तिहरूलाई पन्सारे कम्युनिस्ट भएको मन परेको थिएन ।’ अर्थात्, उनले राजनीतिक हिन्दुत्वभन्दा फरक विचार सम्प्रेषण गरेकै कारण उनी भाजपा शासित भारतमा बाँच्नलायक ठानिएनन् ।
त्यसको केही समय नबित्दै अर्का कन्नड लेखक तथा तर्कशास्त्री एमएम कल्बुर्गीको ज्यान लिइयो । कलबुर्गी लिंगायत समुदायका मानिस थिए, यो समुदायमा भाजपाको राम्रो पकड छ । लिंगायतवादलाई हिन्दुवादीहरूले हिन्दुवादकै अंगका रूपमा व्याख्या गर्ने गरेकोमा कलबुर्गीले प्रश्न गरेका थिए । उनको हत्या हुनुअघि भाजपाका केही नेताको दबाबमा उनले तर्कका आधारमा गरेका केही दाबीहरू फिर्ता लिनुपरेको थियो । उनले अध्ययन गरेर प्रशस्त कारण र तर्कहरूसहित लिंगायतवाद आफैंमा एक स्वतन्त्र र तर्कमा आधारित धर्म भएको प्रमाणित गरेका थिए । कलबुर्गीका विचार लिंगायत समुदायमा सम्प्रेषण हुनु हिन्दुवादी र खासगरी भाजपाका लागि उति फाइदाजनक थिएन । त्यसैले भाजपालाई सघाउने हिन्दुवादीले नै उनको हत्या गरे । अर्थात, स्वतन्त्र चिन्तनको निषेध हेतु उनलाई बाँच्न पाउने अधिकारबाट वञ्चित गरिएको थियो ।
यी दुई जना प्रगतिशील लेखकहरूको हत्या गर्नुअघि हिन्दुवादी समूहद्वारा तमिल लेखक पेरुमल मुरुगनप्रति अग्घोर घृणा फैल्याइयो, उनी र उनको परिवारलाई असाध्यै सताइयो । उनको उपन्यास ‘मधुरोभागन’ (जसको अंग्रेजी अनुवाद ‘वान पार्ट वमन’ भनेर गरिएको छ) ले कोन्गु समुदाय, अर्धनारिश्वर नामक मठ, र तमिल महिलाहरूको अपमान गरेको भनेर उनलाई बारम्बार धम्क्याइयो, आफू हुर्के–बढेको थलो छोडेर हिंड्न बाध्य बनाइयो, स्थानीय प्रशासनको आडमा अदालतमा मुद्दा चलाउनेलगायत अनेक यातना दिएर उनलाई सधैंका लागि चुप लगाउने कोसिस गरियो । आजित भएर उनले जनवरी २०१५ मा फेसबुक मार्फत लेखक पेरुमल मुरुगन अब जीवित नरहेको र ऊ भगवान् नभएकाले फेरि ब्युँतेर केही लेख्ने सम्भावना नभएको उद्घोष गरे । लेखक एआर भेंकटचलापथीले एक निबन्ध लेखेर प्रश्न गरेका छन्, ‘आखिर पेरुमल मुरुगनलाई कसले मार्यो ?’ एउटा सिर्जनशील लेखक जिउँदै मारिनु, सिर्जना अवैध ठानिनु, र विभेदले अमानव बनाइएकाहरूको मानवीकरणको प्रक्रियालाई निषेध गर्न खोज्नु नै हिन्दुवादको राजनीतिक अभीष्ट रहेछ ।
मोदी सत्तामा आउनुअघि नै हिन्दुवादीहरूले अन्धविश्वासविरोधी अभियन्ता तथा लेखक नरेन्द्र दभोल्करको पनि ज्यान लिएका थिए । दभोल्कर हिन्दु राष्ट्र भन्ने अवधारणाका विरोधी थिए । पेसाले चिकित्सक उनी मूलत: तर्कशास्त्री थिए । अन्धविश्वासमा अडेको समाज विभेदकारी हुन्छ र त्यसको उन्नतिको प्रक्रिया अत्यन्त असहज र ढिलो हुन्छ भन्ने बुझेका उनले ‘आस्था’ को अवधारणा प्रस्ट बनाएका छन् । वैज्ञानिक चेतनाको कसीमा गरिएको आस्थाको व्याख्याले हिन्दुवादलाई खारेज गर्छ । आस्थाको चार स्पष्ट आधार हुन्छन् भन्ने उनको जिरह थियो : सत्य, अहिंसा, गतिशीलता, र विचारको परिस्कार । यो अवधारणाको ठीकविपरीत हिन्दुवाद प्रोपोगान्डा, हिंसात्मक क्रियाकलाप, गतिहीनता, र विचारको जडतामा विश्वास गर्ने राजनीतिक सिद्धान्त हो । त्यसैले दभोल्कर सह्य भएनन् ।
भारतीय जनता पार्टी सर्वशक्तिमान भएर सत्तामा पुगेपछि हिन्दुवादी राष्ट्रवादको उन्माद ह्वात्तै बढ्यो । राजनीतिक हिन्दुवादमाथि प्रश्न उठाउने जोकोहीलाई राष्ट्रघाती करार गरियो । पाकिस्तान वा पाकिस्तानी नागरिकहरूबारे कसैले प्रशंसाको एक वाक्य बोलेकै भरमा उसमाथि देशद्रोहको मुद्दा दायर गरियो । रोहिथ भेमुलाको आत्महत्याले भारतीय समाजमा विद्यमान विभेद र शिक्षा क्षेत्रमा त्यो विभेदको प्रतिच्छाया आफैंमा कति विकराल समस्या हो भन्ने उजागर गरेपछि, विश्वविद्यालय र अध्ययन अनुसन्धान प्रतिष्ठानहरू हिन्दुवादीहरूका निसाना बने । सिंगो भारतको गरिमा बनिसकेका रोमिला थापर र निवेदिता मेननजस्ता बौद्धिकहरूलाई राष्ट्रघाती करार गरियो । कारण, उनीहरूले हिन्दुवादी राष्ट्रवादको प्राज्ञिक चिरफार जारी राखेका छन् । सामान्य मानिसले बुझ्ने भाषामा भाजपा र राष्ट्रिय स्वयंसेवक (आरएसएस) प्रतिपादित असहिष्णु राष्ट्रवादको पोल खोल्न पछि परेका छैनन् । त्यसो गर्नलाई उनीहरूसँग ऐतिहासिक तथ्य र स्पष्ट तर्कहरू छन् ।
जोखिमपूर्ण बौद्धिक हस्तक्षेप
निषेधको यो निसासमा बौद्धिकहरू प्रश्न गर्न पछि परेका छैनन् । चिन्तित अवश्य छन्, डराएर मैदान छाडेका छैनन् । आशाको सानो धर्सो कोर्ने आखिर हिम्मतिला बौद्धिकहरू नै हुन्छन् । हिन्दुवादको विकल्पका रूपमा लोकतान्त्रिक मान्यता स्थापित गर्न लड्नुपर्ने डेमोक्र्याट वा लेफ्ट नामका अनेक पार्टीहरू आफैं पराजित र सुष्क बन्दै गएको बेला थोरै मानिसले बोल्ने हिम्मत गर्नु जोखिमपूर्ण हुन्छ ।
बौद्धिकहरूलाई राष्ट्रघाती साबित गर्ने र उनीहरूको ज्यानै लिने उद्यम चलिरहेकै बेला, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा केही शिक्षक र लेखकहरूले ‘राष्ट्रवाद’ बारे खुला कक्षा सञ्चालन गरे । सो खुला कक्षामा दिइएका सम्भाषणहरूको संकलन गरेर पुस्तक नै बजारमा ल्याइएको छ, ‘ह्वाट द नेसन रियल्ली निड्स टु नो : द जेएनयू नेसनलिज्म लेक्चर’ । यसका साथै अरू केही महत्त्वपूर्ण पुस्तकको प्रकाशनले बौद्धिक हस्तक्षेपलाई बल पुर्याएको छ । यस लेखमा माथि उल्लेख गरिएका प्राय: उद्धरणहरू के सत्चिदानन्दनले सम्पादन गरेको पुस्तक ‘वड्र्स म्याटर’ बाट लिइएका हुन् । सो पुस्तकमा हिन्दुवादीहरूले निसाना बनाएर हत्या गरेका वा दु:ख दिएका लेखकहरूबारे छोटा आलेख, ती लेखकका केही प्रतिनिधि निबन्धका अंशहरू र आलोचनात्मक चिन्तनलाई मुख्य उद्यम बनाएका पंकज मिश्रा, अनन्य वाजपेयी, गिथा हरिहरनजस्ता दर्जन लेखकका आलेखहरू समावेश गरिएको छ ।
पुस्तक आफैंमा हिन्दुवादी उन्मादले निम्त्याएका संकट र आलोचनात्मक चेतनाको आवश्यकताबारे चिन्तन हो । त्यसो त निराशा, आक्रोश र क्षोभ मिश्रित यो समयको अभिलेख पनि हो यो पुस्तक । सम्पादक सत्चिदानन्दनले पुस्तकको परिचय खण्डमा लेखेका यी वाक्यले पुस्तकबारे मात्रै होइन भारतले बेहोरिरहेको संकटबारे सटीक व्याख्या गर्न सक्छन् : ‘अहिलेको भारत सरकारलाई फाँसीवादी भनिहाल्न सकिंदैन, कम्तीमा फाँसीवादको क्लासिकल परिभाषाअनुसार यसो भन्न मिल्दैन । कारण, अहिले पनि भारतमा खुला र निष्पक्ष निर्वाचन हुन्छ, अपेक्षाकृत स्वतन्त्र अदालत छ र कुनै खास विचारधारा नबोकेको सेना पनि छ । तर, हिन्दुवादी दक्षिणपन्थीका क्रियाकलापमा फाँसीवादका संकेतहरू, एक वा अर्को रूपमा, कहिले अलि छोपिएर र कहिले तरल रूपमा रहेको अनुभूत हुन्छ... हिन्दु सांस्कृतिक राष्ट्रवाद त्यस्तो राष्ट्रवाद हो जसले फरक पहिचान स्विकार्दैन... ।’
हिन्दु राष्ट्रवादको असली रूप उजागर गर्ने उद्देश्य साथ विद्वान् यूआर अनन्थमुर्थीले लेखे ‘हिन्दुत्व अर हिन्द स्वराज’ । यो पुस्तक छापिएर पाठकहरूसम्म आइपुग्दा, अनन्थमुर्थीको देहान्त भइसकेको थियो । जीवनका अन्तिम पलहरू उनले राजनीतिक हिन्दुत्वको पश्चगामी चरित्र उजागर गर्नमा प्रयोग गरे । यसको कारण छ । नरेन्द्र मोदी निर्वाचन अभियानमा भएका बेला, अनन्थमुर्थीले एक टेलिभिजन अन्तर्वार्ताका क्रममा, मोदीजस्ता नेताले शासन गरेको मुलुकमा म बाँच्न चाहान्न भनेर आफ्नो खिन्नता प्रकट गरेका थिए । सो अन्तर्वार्तापछि उनलाई मोदीका समर्थकले भारत छोड्न उर्दी दिए, पाकिस्तान पठाउन टिकट खरिद गर्ने भन्दै चन्दासमेत उठाए । आफू मोदीको शासनमा बाँच्न नचाहनुका कारणबारे स्पष्ट पार्नसमेत उनले यो सानो १२० पृष्ठको पुस्तक लेखेको भान हुन्छ । समाजशास्त्री शिव विश्वनाथनले पुस्तकलाई अनन्थमुर्थीको घोषणापत्र भनेका छन् । खासगरी नेसन–स्टेट भन्ने अवधारणा आफैंमा अँध्यारोको गर्भ हो भन्नेमा विश्वास गर्ने लेखकले, मोदीजस्ता शासकहरूले राष्ट्र–राज्यलाई व्यक्तिगत र समुदायगत अभिमानको अभिव्यक्ति ठान्नु नै समस्याको जड भएकोमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।
यो पुस्तक खासगरी मोहनदास करमचन्द गान्धीले परिकल्पना गरेको हिन्द स्वराजमाथिको गहन बौद्धिक विमर्श हो । तर, भारतमा हिन्द स्वराजको मर्म बुझ्ने र सोअनुसार राजनीति गर्ने समूह वा राजनीतिक दलभन्दा विनायक दामोदर सवर्करले परिकल्पना गरेको हिन्दुवादी रामराज्यको सपना पूरा गर्ने राजनीतिक शक्ति बलशाली बनेका छन् । हिन्द स्वराजको अवधारणामा राष्ट्र–राज्यको अभिमानलाई त्याज्य ठानिएको छ भने करुणाको महत्त्व स्थापित गरिएको छ । सवर्करका असली अनुयायी अहिलेका प्रधानमन्त्री मोदी करुणाभन्दा अभिमानका प्रतिमूर्ति भएकाले उनको शासन व्यवस्था निसासलाग्दो हुन्छ भन्ने अनन्थमुर्थीको ठहर स्पष्ट व्यक्त भएको छ । विकास र समृद्धिको नारा मूलत: त्यही अभिमानबाट नि:सृत भएकाले, मोदीले गर्ने विकासले विनाश र विपत्ति निम्त्याउँछ भन्ने उनको दाबी छ । स्मार्ट सिटीका सपना हुन् वा बक्साइटजस्ता खनिजको दोहनबाट चल्ने ठूला उद्योगधन्दा हुन्, तिनले निम्त्याउने प्राकृतिक विनाशको अहिले नै कल्पना नगर्दा एकै पटक यो पृथ्वीको रौद्र रूप देख्न अभिशप्त हुनुपर्ने अनन्थमुर्थीको अनुमान छ । उनले मोदीलाई फ्योदोर दोस्तोएभ्स्कीको ‘क्राइम एन्ड पनिसमेन्ट’ का श्रापित पात्र रास्कोलनिकोभसँग दाँज्दै यसो भनेका छन्, ‘आफूले मान्छेको हत्या गरेको एउटा सत्यले रास्कोलनिकोभलाई सधैं कोपरिरहन्थ्यो ।
एक अभागी वेश्याले उसलाई प्रेमको महत्त्व सिकाइन् । रास्कोलनिकोभजस्तै मोदीले पनि एकखाले यन्त्रणा बेहोरिरहेका छन् । त्यस्तो यन्त्रणाजस्तो गुडिरहेको गाडीमुनि किचिएर मरेको कुकुरको छाउरो देख्दा हुन्छ ।’ मोदीले गुजरात दंगामा मारिने मुस्लिमलाई यसरी नै मारिएका कुकुरका छाउरासँग तुलना गरेका थिए । अनन्थमुर्थीको घोषणापत्र हिन्दुवादी हिंसात्मक उन्माद चिर्ने एउटा सानो बौद्धिक हस्तक्षेपकै रूपमा आएको छ ।
भाजपा र उसका भगिनी हिन्दुवादी संगठनहरूले प्रचार गरेको ‘भारत माता की जय’ वाला राष्ट्रवादको लैंगिकता उजागर गर्दै सदानन्द मेननले ‘फ्रम नेसनल कल्चर टु कल्चरल नेसनलिज्म’ शीर्षकको निबन्ध लेखेका छन् । त्यसैगरी मोदीको उदयसँगै चर्को स्वरमा उराल्न थालिएको यो नाराको ‘नारीद्वेषी’ चरित्रबारे व्याख्या गरेका छन्, अर्का लेखक एजी नुरानीले । यसका साथै संविधानमा उल्लिखित देशद्रोहसम्बन्धी कानुन र त्यसको प्रयोगको इतिहास खोजेर उनले हाल भारतमा कन्हैया कुमारजस्ता वागी आवाज बुलन्द बनाउने विद्यार्थीहरूलाई किन देशद्रोही भनिएको रहेछ भन्ने पत्ता लगाएका छन् । कुनै जमानामा स्वयं महात्मा भनिने गान्धीजीलाई समेत यही मुद्दा लगाइएको थियो । राष्ट्रवाद र इतिहासको सम्बन्ध खोजेर प्रसिद्ध इतिहासकार रोमिला थापरले लेखेको निबन्ध ‘रिफ्लेक्सन्स अन नेसनलिज्म एन्ड हिस्ट्री’ ले भारतमा हिन्दुवादीले उछालेको राष्ट्रवादको अन्तर्य खासगरी ‘अन्य घृणा’ मा आधारित छ भन्ने बुझ्न सहयोग गर्छ । यी तीन निबन्धको एउटा सानो संकलन ‘अन नेसनलिज्म’ को प्रकाशनले राष्ट्रवादको भ्रम र यथार्थ सतहमा ल्याएको छ । यी निबन्ध आफैंमा पूर्ण छैनन् तर थप अध्ययन गर्न प्रेरित गर्ने यी ‘पोइन्टर्स’ चाखलाग्दा छन्, र यी आफैंमा हस्तेक्षपकारी पनि छन् ।
रामचन्द्र गुहाको पछिल्लो पुस्तक ‘डेमोक्रेसी एन्ड डिसेन्टर्स’ मा संकलन गरिएको एउटा निबन्ध नै वर्तमान भारतमा शक्तिशाली बनेको हिन्दुवादी दक्षिणपन्थको सीमितता र त्यसको उग्रता पुष्टि गर्न काफी छ । ‘ह्वेर आर द कन्जर्भेटिभ इन्टिलेक्चुअल्स इन इन्डिया’ शीर्षकको निबन्धले वर्तमान भारतको दक्षिणपन्थी राजनीतिलाई सघाउने बुद्धिजीवीहरू नभएको जिकिर गरेका छन् । बुद्धिजीवीहरू नहुँदा, भारतको अहिलेको दक्षिणपन्थी राजनीति आरएसएस र हिन्दु संघका मूर्ख नेता र कार्यकर्ताको हातबाट सञ्चालित छ । त्यसैले त्यो राजनीतिमा चरम उद्दण्डता, प्रतिक्रियावाद, र धर्मान्धता मात्र बाँकी छ भन्ने गुहाको दाबी छ । भारतीय कन्जर्भेटिभ राजनीतिको अहिलेको क्रियाकलाप हेर्दा गुहाको दाबी सही नै लाग्छ । धर्मान्ध पुरुषहरूको एकाधिकार भएको यो राजनीतिक शक्तिको दबदबा बढ्दै जानु र त्यसमा थोरै पनि बुद्धिमत्ताको प्रयोग नहुनुले हिन्दुवादी उग्रता अझै बढ्दै जाने नै देखिन्छ । नरेन्द्र मोदी निर्वाचित भएपछि गरिएका केही महत्त्वपूर्ण नियुक्तिहरूले त्यही संकेत गरेको छ । सेन्टर फर हिस्टोरिकल रिसर्चजस्तो संस्थाको अध्यक्षमा नियुक्त भएका वाई सुदर्शन रावबारे गुहा भन्छन्, ‘रावले अहिलेसम्म कुनै पुस्तक लेखेका छैनन् । न कुनै प्रतिष्ठित जर्नलमा उनको कुनै लेख नै छापिएको छ । पदभार ग्रहण गरेपछि उनले दिएका केही वक्तव्यले बताउँछन् कि उनले इतिहास र आख्यानबीचको फरक नै बुझेका छैनन् ।’ त्यसैगरी विद्यालयको पाठ्यक्रम बनाउने जिम्मेवारी दीनानाथ बत्राजस्तो मान्छेलाई दिइएको छ, जसले मान्छेको उत्पत्तिबारे यसो भनेका थिए, ‘भगवान्ले मान्छे बनाएका बेला भिन्न–भिन्नथरीका मान्छेलाई एउटा भट्टीमा हालेका थिए । सबभन्दा पहिले भट्टीबाट निस्केका गोरा भए र सबभन्दा पछि निकालिएका डढेर काला भए । जो सही समयमा निकालिए, ती गहुँगोरा भए । त्यो नै सबभन्दा राम्रो रंग हो र संसारभरि शासन गर्ने रंग पनि यही हो ।’
माथि भनिएका विचारहरू नाराका रूपमा ख्याति कमाइसकेका विचार होइनन् । यी प्राज्ञिक अभ्यास गर्ने बौद्धिकहरूले गरेका महत्त्वपूर्ण प्रश्न हुन् । यी सबै गहन विमर्शले ठूलो भौतिक शक्ति आर्जन गर्ने र केही समयमा ठूलै परिवर्तन गर्ने सम्भावना छैन । पुस्तक वा फुटकर निबन्धहरूका रूपमा आएका यस्ता विमर्शहरूले कम्तीमा हिन्दुवादी उन्मादका विरुद्ध लडिरहेका विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूलाई, उनीहरूले लड्नुपर्ने स्पष्ट कारण र उद्देश्य दिएको छ । दलित र सीमान्तकृतहरू जो आ–आफ्न स्थानमा संघर्षरत छन्, उनीहरूमा संघर्षप्रति विश्वास बढाउन थोरै भए पनि सहयोग गरेको छ । अंग्रेजी भाषामा छापिनु र सीमित सहरियाहरूको पहुँचमा मात्रै हुनु यी साना हस्तक्षेपका सीमितता हुन् ।
अन्त्यमा,
सचेत मानिसले ऊ बाँचेको समाज, उसलाई प्रभाव पारिरहेको दुनियाँ, र आफ्नै जिन्दगीका जटिलताबारे बुझ्न खोज्छ । मान्छेले देख्ने, सुन्ने र अनुभूत गर्ने भिन्न–भिन्न अनुभवहरूलाई कहिलेकाहीं एउटा खास धागोमा गाँसेर हेर्ने चेष्टा पनि गर्छ । तथापि पहेलीहरू सहझै फुक्दैनन्, रहस्यहरू सितिमिति खुल्दैनन् । फेरि भएन, समयले पल्टाबाजी खाने क्रममा दिनहरू यस्ता पनि आउँछन् कि त्यसरी समाज र जीवन बुझ्ने उद्यम गर्नु नै आफैंमा जोखिमपूर्ण र असहज बनिदिन्छ । वर्तमान त्यस्तै सकसबाट गुज्रिरहेको छ । नेपाल आफैंमा सकसपूर्ण र रक्तरञ्जित छ । त्यसैले छिमेकमा भएका घटना र ती घटनाहरूलाई बुझ्न सघाउने गरी उत्पादन गरिएका बौद्धिक सामग्रीहरूको अध्ययनले समेत हामीलाई केही त्राण भने पक्कै दिन्छ ।
चले चलो कि वो मंजिल अभी नहीं आई ...
–फैज
प्रकाशित : चैत्र ५, २०७३ ०९:५१
कान्तिपुर दैनिक / https://www.kantipurdaily.com/koseli/2017/03/18/20170318095114.html
0 comments:
Post a Comment