भान्सामा पाकेको आक्रोश

उज्ज्वल प्रसाईं / 

काठमाडौँ — सन् १९५९, जुलाई २४ का दिन मस्कोमा आयोजित ‘अमेरिकन नेसनल एक्जिबिसन’ उद्घाटन कार्यक्रममा तत्कालीन अमेरिकी उपराष्ट्रपति रिचर्ड निक्सन र सोभियत युनियनका नेता निकिता ख्रुस्चेवबीच रोचक संवाद भयो ।

प्रदर्शनीमा राखिएका भान्सामा प्रयोग हुने अत्याधुनिक सामान औंल्याउँदै निक्सनले भने, ‘अमेरिकामा हामी महिलाको जीवन सहज बनाउन खोजिरहेका छौं ।’ जवाफमा ख्रुस्चेवले भने, ‘महिलालाई हेर्ने तपाईंको पुँजीवादी नजर साम्यवादमा काम लाग्दैन ।’ विपरीत वैचारिक ध्रुवका यी दुई नेताबीच भएको ‘भान्सा–संवाद’ स्मरणीय छ ।

भान्सा राजनीतिमुक्त ठाउँ होइन । नेपाली घरका भान्सामा मूलत: दुई खाले राजनीति प्रतिविम्बित हुन्छन् । पहिलो, लैंगिक राजनीति । भान्सा त्यस्तो ठाउँ हो, जहाँ कैद गरेर महिलाको श्रम शोषण गरिन्छ । भान्सामा पुरुषले गरेको श्रमको मूल्य तोकिन्छ । श्रमिकका रूपमा भान्सामा पुगेका पुरुष व्यावसायिक कामदार हुन्छन् । नभए, भान्सा सम्हाल्नु उनीहरूको स्वतन्त्र चुनाव हुन्छ । महिलाका लागि भान्सा धेरैजसो बाध्यता हो, त्यहाँ उनीहरूले गरेको श्रमको उचित मूल्याङ्कन हुँदैन ।

दोस्रो, खाद्यान्न उत्पादन र उपभोगसँग जोडिएको राजनीति । कसका भान्सामा कस्ता उपभोग्य वस्तु पुग्छन् ? ती वस्तुको मात्रा र गुणस्तर केले निर्धारण गर्छ ? तिनको उत्पादन र वितरण प्रक्रिया बुझ्न खोज्नु अर्थराजनीति र सांस्कृतिक विमर्शमा प्रवेश गर्नु हो । कृषि, उद्योग, बजार र राज्यका अन्तरसम्बन्ध बुझ्न खोज्नु पनि हो । नेपाली भान्सामा प्रतिविम्बित भइरहेको यो दोस्रो राजनीतिबारे चर्चा गर्नु यो लेखको मुख्य ध्येय हो ।

Read More

कुशल लेखक, खराब मान्छे

उज्ज्वल प्रसाई /

भीएस नयपाल कुशल लेखक हो– धेरैले सन्देह गर्दैनन् । ऊ असल मानिस हो– कोही पनि खुलेर यसो भन्दैनन् । कुशल लेखक र असल मानिसको दोसाँधमा कुनै जमिन हुन्छ भने नयपाल लामो समयसम्म त्यहीँ उभिए । लेखकका रुपमा प्रशंसा चुलिँदा उनका राजनीतिक विचारको आलोचना सुरु भइसकेको थियो । मृत्युपछि उनका लागि छुट् याइएको विमर्शको धरातल पनि उही प्रशंसा र आलोचनाको मझधार नै भयो ।

लेखकका रुपमा नयपालको बिदाइमा सबैले अ हाउस फर मिस्टर विश्वास  सम्झिए ।  सरल वाक्य, घटनाको सचित्र वर्णन गर्ने शब्द–सामथ्र्य, समयलाई अक्षरमालामा खिप्ने खुबी एवं दु:खलाई व्यंग्य र हाँस्यरसमा व्यक्त गर्ने शिल्पको स्मरण गरे । त्यसमा उनले आफ्नै पिता सीप्रसाद नयपालको कथा लेखेका छन् । क्यारेबियन टापुमा बसेको भारतेली समाजमा बेलायती उपनिवेशका नंग्राले कोपरेर बनाएका सांस्कृतिक घाउका पाप्रा उप्काउादासमेत पाठक हाँसिरहे । सम्भवत: लेखनको यही विशिष्ट पहिचानका लागि नयपाल सधैँ प्रशंसित रहे ।

Read More

पुस्तकालय मरेको सहर

उज्ज्वल प्रसाई / २६ साउन २०७५ १२:२२:०० /

काँकरभिट्टामा अनौठो घटना भयो। बजारबीचको ठूलो भवनको माथिल्लो तलामा पुस्तकालय खुल्यो। पुस्तकालय भन्न सुहाउँदो फराकिलो कोठा थियो। कुनै दाताले दिएका अंग्रेजी किताबको डंगुर थियो। त्यहाँ सेक्सपियर र मार्क्स नभेटिएर के भो, किताबहरू थिए। साझा र प्रज्ञाप्रतिष्ठानले छापेका नेपाली साहित्यका कृतिहरूको संकलन थियो। दैनिक पत्रिका, गरिमा र समकालीन साहित्यका नयाँपुराना अंक थिए। तिनताक नाम कमाएको सहकारीको अगुवाइमा सो पुस्तकालय खुल्नु अनौठो घटना थियो।

दुई स्थानीय साहित्यकार, एक रैथाने नेता र निजी विद्यालयका दुई शिक्षक पुस्तकालयका नियमित पाठक थिए। सुरुमा त्यहाँ नियमित जाने विद्यार्थी सम्भवतः म एक्लो थिएँ। पुस्तकालयको हाजिरी रेकर्डमा सधैं यिनै आधा दर्जन मान्छेको नाम हुन्थ्यो। झुक्किएर वा एक झल्को हेर्ने रहरले पुग्नेहरू फर्केर जाँदैनथे। बजारका पसले फुर्सदमा बरु लुँडो खेल्थे, पुस्तकालय उक्लने जाँगर कहाँ ?

पुस्तकालयमा एकजना कर्मचारी थिए। नियमित आउने छजना मध्ये सधैं सबै जाँदैनथे। त्यसैले पुस्तकालय धेरैजसो रित्तो रहन्थ्यो। दिनभरि एक्लै धुमधुम्ती बस्नु परेकाले होला, पुस्तकालयमा मान्छे देख्दा उनी उज्याला हुन्थे। हम्मेसी बोल्न नपाएका उनले कोही गफिन लायक मान्छे भेटे भने घन्टौं छोड्दैनथे।

Read More

गरिमा गुमाएको विश्वविद्यालय

उज्ज्वल प्रसाई /  १५ साउन २०७५ ०७:३८:०० /

अन्नपूर्ण पोस्ट्मा छापिएको समाचारअनुसार नेपालका विश्वविद्यालयमा मानविकी संकाय संकटग्रस्त छ। सो संकायअन्तर्गतका केही विषयमा अति न्यून विद्यार्थी भर्ना हुन्छन् भने केही विषयका विभाग बन्द हुने तरखरमा छन्। यो खबर प्रकाशित भएको केही समयपछि, राजधानीका पुस्तकालयहरू बेहाल अवस्थामा रहेको समाचार पनि अन्नपूर्णले नै छाप्यो। पुस्तकालय जानुको उद्देश्य बदलिएको विषय सो समाचारमा उल्लेख थियो। पहिले बौद्धिक उन्नयनका लागि प्रयोग गरिने पुस्तकालय आजकल जागिरे परीक्षा पास गर्न बढी प्रयोग हुन थालेछन्। खबर सुखद् होइनन्, यी विषय समाचार–लायक देखिनु भने उचित हो।

चरम दलीयकरण नेपालका विश्वविद्यालयको मुख्य समस्या हो भनिन्छ। विश्वविद्यालयले आफ्नो गरिमा गुमाएकोमा चिन्ता गर्न थालिएको पनि धेरै भयो। विश्वविद्यालयको नेतृत्व गर्नेहरू पदीय जिम्मेवारीबाट विचलित भएकाले समस्या बढ्दै गएको बुझाइ व्याप्त छ। प्राज्ञिक अनुसन्धान र ज्ञानको उद्यम गर्ने थलो नभएर विश्वविद्यालय प्रमाणपत्र वितरक संस्था जस्तो बनेको आरोप लगाउने पनि उल्लेख्य छन्। प्राज्ञिक कर्मले सार्वजनिक पहिचान बनाएकाहरू आफू काम गर्ने विश्वविद्यालयको हालत कमजोर भएको आफैं स्वीकार्छन्। त्यसो त समस्याको अतिरञ्जना गर्दै ‘त्रिभुवन विश्वविद्यालयले मृत्युवरण गरिसकेको’ घोषणा गर्नेहरू पनि नभएका होइनन्।

डा. गोविन्द केसीको अनशनको सिलसिलाले पनि त्रिविजस्ता संस्थाका कमजोरी सतहमा ल्याएका हुन्। उनको अनवरत संघर्षको परिणामस्वरूप जस्ता सम्झौता भएका छन्, तिनको सफल कार्यान्वयन भएमा स्वास्थ्यशिक्षाको गुणस्तर र सहज उपलब्धतामा फरक पर्नेछ। तथापि माथि उद्धृत खबरअनुसार शिक्षाका उदात्त उद्देश्य प्राप्त गर्न, सोअनुरूपका संस्था र संस्कारको निर्माण गर्न भने अझै कठिन देखिन्छ।

Read More

प्राथमिकतामा प्रहसन

उज्ज्वल प्रसाई / ०१ साउन २०७५ ०८:१२:०० /

राजनीति गर्नेहरू वाचाल हुन्छन्, वाक्पटुता पनि नेतामा हुनुपर्ने गुण मानिन्छ। आफ्नो बोलीबाट आम मानिसलाई प्रभाव पारेर चाहेको सफलता हात पार्ने असंख्य नेता छन्। जरुरी विषयबाट आममानिसको ध्यान मोड्न वा आफ्ना अक्षमता र कमजोरी छोप्न पनि उनीहरूले वाक्पटुता प्रयोग गर्छन्। बजारले पुराना माल बेच्न ओढाउने गरेका नयाँ चमकदार खोल जस्ता नयाँ भाष्य सिर्जना गर्न पनि राजनीतिक मानिसहरू खप्पिस हुन्छन्। नेपालका वर्तमान सत्ताधारी नेताहरू पनि यस्ता उद्यममा अब्बल छन्। विकास र समृद्धिको प्रभावकारी भाष्य त उनीहरूले बनाएकै छन्, हरेक गम्भीर प्रश्नलाई दबाउन वा तिनलाई ओझेल पार्न उनीहरू सफल हुँदै आएका छन्।

Read More

प्रधानमन्त्रीलाई तीन किताब

उज्ज्वल प्रसाई / १९ असार २०७५ ०८:३७:०० /

केही अप्ठ्यारा प्रश्नको सामना गरिसकेपछि प्रधानमन्त्रीलाई आफ्नो ज्ञानको अथाह उचाइबारे नै नयाँ धारणा बनाउन सहज हुन्छ कि ?

प्रधानमन्त्री खड्गप्रसाद ओली कुशल वक्ता हुन्। उनको भाषण सुन्न अभ्यस्तहरू भन्छन्-एक घन्टाभन्दा बढी समय एकोहोरो बोल्दासमेत उनका स्रोताले थकान महसुस गर्दैनन्। त्यसैले उनको भाषणको पर्खाइमा बस्नेहरूको संख्या अधिक हुन्छ। उनका बोलीमा विश्वास गर्नेहरूको पक्कै कमी छैन। उनको अध्ययनप्रतिको रुचीबारे पनि चर्चा चल्ने गर्छ। मध्यरातसम्म नेपालका अखबारहरू पढ्ने र अनलाइन पोर्टलका सामाग्री पनि अक्सर नछुटाइ पढ्ने गरेको खबर सार्वजनिक भएको छ। सूचनासँग यति संगत नगरी मोहक भाषण गर्न सम्भव छैन।

केही दिनअघिको एक भाषणमा माक्र्सवादका आलोचकलाई उनले माक्र्सवादबारे केही नपढी आलोचना गरेको भने। तसर्थ, उनी आफूले माक्र्सवादबारे पुस्तकहरूको गहिरो अध्ययन गरेको हुनुपर्छ-उहिल्यैका लेनिनदेखि अहिलेका डेभिड हार्वेसम्म पढेको अनुमान गर्न सकिन्छ। सो अध्ययनकै कारण उनी आजपर्यन्त माक्र्सवाद सान्दर्भिक छ भन्नेमा ढुक्क देखिन्छन्। अध्ययनकै कारण उनले ‘पोलिटिकल कम्युनिज्म’ र ‘फिलोसोफिकल कम्युनिज्म’ बारे गम्भीर सिद्धान्त अघि सारेका छन्। त्यति मात्र होइन, उनीद्वारा प्रतिपादित सो सिद्धान्तका आधारमा अहिले आफूहरू पोलिटिकल कम्युनिस्ट भएको निचोड पनि निकालेका छन्।

Read More

‘अनुदार लोकतन्त्र’ को उदय

उज्ज्वल प्रसाई / ०५ असार २०७५ ०७:५६:०० /
लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा शासक होइन, जनप्रतिनिधि हुन्छन्। तर व्यवहारवादी राजनीतिको फलामे धरातलमा बजारिएर त्यो आदर्श प्रायः घाइते हुन्छ। शक्ति अभ्यास गर्ने क्रममा जनताका निर्वाचित प्रतिनिधिले शक्तिको मूल स्रोत आफैंलाई ठान्न थाल्छन्। अर्थात् जनतालाई विस्मृतिमा पन्छाएर, शक्तिको केन्द्र आफूलाई ठान्ने यत्न भइरहेको हुन्छ।

शक्ति सन्तुलनका लागि राज्यमा विभिन्न स्वायत्त संस्था स्थापना गरिएका हुन्छन्। नागरिक समाज, सञ्चारमाध्यम एवं आमवृत्त निर्माण गर्ने सचेत प्रयत्न भएका हुन्छन्। नागरिकको शिक्षित, स्वस्थ र सम्मानजनक जिन्दगी जिउने, सिर्जनात्मक काम गर्ने र जनसरोकारबारे सूचना पाउने अधिकार कुण्ठित गराउने प्रयत्न भए, त्यसलाई सच्याउन सचेत हस्तक्षेप आवश्यक हुन्छ। तर जब शक्ति सन्तुलन खल्बल्याएर जनप्रतिनिधि शासक बन्छन्, तिनले आफ्ना सहयोगीलाई दास बनाउन थाल्छन्, आलोचक स्वतः दुश्मन देखिन्छन्। केवल दास र दुश्मनले घेरिएका शासक स्वयं लोकतन्त्रका भक्षक हुन्छन्, ती फासिवादी हुन्छन्।

Read More

विकासको डरलाग्दो भोक

उज्ज्वल प्रसाई / २२ जेठ २०७५ ०७:२०:०० /

मधेसकेन्द्रित राजनीति नेपाली राजनीतिको महत्वपूर्ण हिस्सा हो। उपेन्द्र यादव जटिल मधेसी राजनीतिका एक मुख्य पात्र हुन्। उनी ओली–सरकारको अंशियारी बन्न गएपछि सरकारका सबै जटिलता समाप्त भएको अनुमान गरिन्छ। मधेस राजनीतिको अर्को खेलाडी राष्ट्रिय जनता पार्टी (राजपा) पनि सरकारमा सामेल हुन आतुर रहेको खबर सार्वजनिक भएको छ। संविधान संशोधनका लागि समय अवधि तोकेको बहानामा सत्ताधारी बन्ने उसको लालसा पूरा हुनेछ। चुनौतीको यो झिनो त्यान्द्रो पनि सत्ताको पागमा भुलिएपछि सरकारका लागि गर्नुपर्ने एउटा मात्रै काम बाँकी रहन्छः ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’ अभियान। प्रश्न यति हो, सबै चुनौतीको ‘को–अप्टेसन’ बाट शक्तिशाली बनेको सरकारले आफ्ना लागि आफैं तोकेका काम कति जनमुखी हुन् ? भनिएका सपना पूरा हुँदा आइपर्ने समस्या के हुन् ? पूरा नहुँदाको परिणाम के हो ?

Read More