Sunday, February 11, 2018

उपयोगपछि रामवरण

उज्ज्वल प्रसाई

अमेरिकी समाजशास्त्री सी राइट मिल्सले ‘दी सोसियोलोजिकल इम्याजिनेसन’ पुस्तकमा व्यक्ति र समाजको सम्बन्ध बुझ्न इतिहास र जीवनीको सम्बन्ध केलाउनुपर्छ भनेका छन् । इतिहास अर्थात् त्यस्ता अनेक सामाजिक घटना, जसले सामाजिक मूल्य र विश्वासहरूको निर्माण गर्छन् । जीवनी अर्थात् कुनै खास समाजमा जीवनको ठूलो कालखण्ड बिताएको व्यक्तिको जीवन–अनुभवको संग्रह । व्यक्ति र समाजबीचको सम्बन्ध बुझ्ने उद्यममा लागेका समाजशास्त्रीहरूका लागि पूर्वराष्ट्रपति रामवरण यादव एक चाखलाग्दा व्यक्तित्व हुन सक्छन् । त्यसो त पुष्पकमल दाहाल, केपी ओलीदेखि कमल थापालगायत पात्रका जीवनीलाई नेपाली इतिहासको ठूलो फलकमा राखेर हेर्नु रोचक हुँदो हो ।

पूर्वराष्ट्रपति यादवको सिंगो जीवनीलाई खास ऐतिहासिक मोडमा उभ्याएर व्याख्या गर्न यहाँ सम्भव छैन । इतिहासका दुई घटनामा उनको उपस्थिति सम्झनु भने उपयुक्त हुन्छ । पहिलो मधेश आन्दोलन नेपाली इतिहासको अहिलेको कोर्स निर्धारण गर्ने र सिंगो समाजलाई खास तवरले तरंगित तुल्याउने घटना हो । अनेक समस्याबाट गुज्रँदै जारी भएको नेपालको संविधान २०७२ त्यस्तै महत्वको घटना हो । नेपाली इतिहासका यी दुई घुम्ती यादवको व्यक्तिगत जीवन र नेपाली समाजको सम्बन्धमा गुणात्मक परिवर्तन ल्याउने घटना हुन् । जीवनी र इतिहासको समाजशास्त्रीय विश्लेषणबाट नेपाली समाजका विशिष्टता अध्ययन गर्न यी दुई मोडमा यादवलाई उभ्याएर अध्ययन गर्न जरुरी छ ।

कांग्रेसको राजनीतिक मन्त्र संवैधानिक राजतन्त्रमा आफूलाई पूर्णतया समर्पित गरेका यादव औसत नेता हुन् । बीपी कोइरालालाई श्रद्धाले स्मरण गरिरहने यादव बीपीको वैचारिक परिकल्पनालाई गहन ढंगले बुझ्ने वा अथ्र्याउने सामथ्र्य भएका व्यक्ति होइनन् । कांग्रेसको सिंगो इतिहासलाई पारिवारिक योगदान र विरादरीको उपज ठान्ने कोइराला परिवारसँग नजिकको सम्बन्ध बनाएका यादव चुनावी खेलका कुशल प्रतिस्पर्धी हुन् भने सत्ताको हिसाबकिताब पहिल्याउन सक्ने नेता पनि हुन् । चिकित्सक पृष्ठभूमिका यादवले आफूलाई प्रतिस्पर्धी राजनीति र सत्ताको उपभोगका निम्ति तयार पारेका थिए । त्यसका लागि चाहिने तालिम र शिल्पको विकासमा उनी पछि परेका थिएनन् ।

गणतन्त्र नेपालको सबैभन्दा गरिमामय र आलंकारिक पद मानिएको राष्ट्रपतिका निम्ति उनले आफूलाई सम्भवतः कहिल्यै कल्पना गरेका थिएनन् । त्यसका लागि सम्भवतः उनी तयार पनि थिएनन् । नेपाली राजनीतिले मधेशलाई समाजको शक्तिशाली हिस्साका रूपमा स्वीकार्न बाध्य भएको त्यो समयको पदचापलाई सुन्ने यत्न गर्न नपाउँदै यादवले सो पदको जिम्मेवारी सम्हाल्नुपरेको थियो । जीवनमा संयोगको विचित्रताबारे गम खान यादवको उबेलाको मनस्थिति उधिन्न सके गजब हुन्थ्यो ।

परिवर्तनका जस्ता एजेन्डाको बलमा उनी राष्ट्रपति चुनिएका थिए, ती एजेन्डा उनले आफ्नो कार्यकालभरि आत्मसात् गरेनन् । त्यति मात्रै होइन, उनलाई त्यस्तो गरिमामय पदको जिम्मेवारी सुम्पने महत्वपूर्ण दस्तावेज अन्तरिम संविधान, २०६३ लाई आफ्नो कार्यकालमा मिचेको कुरा उनी गर्वसाथ व्यक्त गरिरहेका छन् । पत्रकार कनक दीक्षितका शब्दमा ‘नैतिकता र व्यवहारिकताविपरीत ठहरिने’ गरी प्रधानसेनापति भएका रुक्मांगद कटवालको पद थमौतीका लागि उनले संविधान मिचेका थिए । अन्नपूर्ण टुडेसँगको अन्तर्वार्तामा उनले भनेका छन्, ‘सेनापतिको विषयमा मैले संविधानलाई इन्क्रोच गरेकै हुँ । तर त्यो बुझेर गरेको निर्णय थियो ।’ संविधान कुल्चन उचाल्ने तिनै ‘लोकतन्त्रवादी’ कुलीनहरूले दोस्रो संविधानसभाबाट संविधान जारी गर्ने बेला भने उनलाई उनको हैसियत चिनाइदिए ।

शिरमा टोपी, काँधमा गम्छा

अन्तरिम संविधानमा संघीयता सुनिश्चित नभएको कारण देखाएर २०६३ सालमा पहिलो मधेश आन्दोलन भयो । मधेशमा आन्दोलन तात्न थालेपछि हिंसा बढ्यो । प्रहरी गोलीले मधेशीहरूको ज्यान जान थाल्यो । संघीयताका लागि गरिएको सो आन्दोलनमा कांग्रेससम्बद्ध धेरै नेता/कार्यकर्ता संलग्न थिए । कतिपय नेता संलग्न हुन नसके पनि आन्दोलनलाई बद्नाम गर्न लागि परेका थिएनन् । काठमाडौंले ‘आयातीत समस्या’ भनेर गरेको चित्रणलाई उनीहरूले सहजै सकारेका पनि थिएनन् ।

यादव भने त्यस्ता मधेशी नेता थिए, जसले मधेश आन्दोलनको खुलेर विरोध गरे । मधेशको पहिचान झल्कने गरी दाबी गरिएको संघीय राज्यको मागलाई उनले ‘सद्भाव भड्काउने र विखण्डन ल्याउने’ मागका रूपमा चित्रण गरे । कांग्रेस नेतृत्वको अन्तरिम सरकारबाट गरिएका प्रहरी कारबाहीलाई सही ठहर्‍याउने यत्न गरिरहे । मधेशले आफ्नो पहिचान खोजिरहेका बेला उनले ढाकाटोपी र दौरासुरुवालको मोह त्यागेनन् । बरु समावेशी देखिने नाममा शिरमा टोपी र काँधमा गम्छाको ‘ककटेल’ चित्र प्रस्तुत गर्न खोजे ।

मधेशी हुनु आफैंमा नेपाली पनि हुनु हो भन्ने सत्यलाई हृदयंगम गर्न नसकेका काठमाडौंका कुलीनहरूले सोध्ने गरेको ‘तिमी पहिले मधेशी वा पहिले नेपाली ?’ जस्ता दुई तुके प्रश्नलाई उनले बारम्बार दोहोर्‍याइरहे । आफू पहिले नेपाली भएको बारम्बार प्रकट गरेर उनले काठमाडौंको मन जित्ने कोशिस गरे । त्यसो गर्दा उनले उबेलाका पार्टीका सर्वशक्तिमान नेता गिरिजाप्रसाद कोइरालाको विश्वास त जिते नै, काठमाडौंको सबैभन्दा प्रिय मधेशी नेता पनि उनै भए । उनका वक्तव्यहरूलाई मधेश आन्दोलनको अर्थहीनता पुष्टि गर्न सक्दो प्रयोग गरियो ।

मधेश आन्दोलनले एक हदको सफलता प्राप्त गर्‍यो । अन्तरिम संविधान संशोधन गरेर आन्दोलनको माग सम्बोधन गरियो । आन्दोलनको आडमा मधेशीहरू मुखर भएका थिए । उनीहरूले आफ्नो पहिचान धक नमानी दर्ज गर्न थालेका थिए । नेपाली राजनीतिमा समेत मधेश अलग पहिचानसहित स्थापित भएको थियो । संविधानसभाका लागि भएको पहिलो चुनावमा मधेशको उपस्थिति बलियो बन्यो ।

राजतन्त्रको औपचारिक अन्त्यपछि भएको राष्ट्रपति चुनावमा मधेश आन्दोलनको सामथ्र्य फेरि एकपटक सतहमा देखापरेको थियो । सहमतिबाट गिरिजाप्रसादलाई राष्ट्रपति बनाउँदा आफूलाई काम गर्न अप्ठ्यारो हुन्छ भन्ठानेर माओवादीले प्रतिस्पर्धा गर्ने नीति अख्तियार गर्‍यो । उसले ठूलो व्यक्तित्व भएका राजनीतिज्ञ रामराजाप्रसाद सिंहलाई अघि सार्‍यो । मधेशी कार्डको उपयोगलाई टक्कर दिन कांग्रेस–एमालेले मधेशी उम्मेदवार नै अघि सार्नुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो । नत्र, सबै मधेशी मत उनै सिंहमा एकत्रित हुने खतरा थियो । त्यसैले समावेशिताको फेर समात्ने बाध्यताले कांग्रेसबाट यादव नै सहज छनोटमा परेका थिए । चुनावी जोडघटाउमा कांग्रेसले बाजी मार्‍यो । यादव राष्ट्रपति बने ।

समावेशिता स्थापित गर्ने आन्दोलनको विरोध गरेका, कुलीन राष्ट्रवादको दह्रो पैरवी गरेका उनै यादव पार्टीहरू समावेशी देखिने होडमा राष्ट्रपति बनेका थिए । पदासीन भएपछि पनि उनले पुरानो रवैया छाडेनन् । उही ‘मधेशी पहिला कि नेपाली’ जस्ता शब्दावली दोहो¥याएर काठमाडौंको प्यारो बन्ने उद्यममा अकन्टक लागिरहे । राष्ट्रपतिकाल नियाल्दा उनी कांग्रेसका औसत खेलाडीभन्दा अलग हुन नसकेको पुष्टि हुन्छ । नागरिक अभियन्ताको एउटा समूहसहित यो पंक्तिकारले शीतल निवासमा भेट्दा उनले प्रसंगवश भनेका थिए, ‘यस्तो पदका लागि ग्रुम गरिएको मान्छे होइन म ।’

खुम्चेको मन, झुकेको शिर

संविधान जारी गर्ने वेला मधेश आन्दोलित थियो । संघीयता, समावेशिता, नागरिकतालगायत मुद्दा उठाएर गरिएको संघर्षले जनआन्दोलनको स्वरूप ग्रहण गरिसकेको थियो । सतहमा मधेशी मोर्चाले नेतृत्व गरेको देखिए पनि कांग्रेसलगायत सबै दलका मधेशीहरूको सहभागिता थियो । पहिलो मधेश आन्दोलनको महत्व नबुझ्दै त्यसैको बलमा राष्ट्रपति बन्न पुगेका यादवले यसपटक भने राजनीतिक नेतृत्वलाई सचेत हुन आग्रह गरेका थिए । कांग्रेसका सबै प्रभावशाली नेतालाई उनले पटक–पटक भेटेर मधेशका मागको उचित सम्बोधनपछि मात्रै संविधान जारी गर्न भनेका थिए । उनको सल्लाह सुन्ने धैर्य कसैले देखाएन ।

त्यतिमात्रै होइन, कांग्रेस नेता कृष्णप्रसाद सिटौलाले राष्ट्रपति पदको गरिमासमेत नरहने गरी संविधानसभामा यादवलाई गिज्याए । ‘उहाँ हाम्रै पार्टीका मान्छे हुनुहुन्छ’ भन्दै सिटौलाले अत्यन्त हलुका ढंगले यादव मधेशी मोर्चा वा भारतको उक्साहटमा नलाग्नु भन्ने आदेश दिन खोजेका थिए । आफ्नो सल्लाह बेवास्ता गरेकोमा यादव बेखुशी छँदै थिए । सिटौलाले गिज्याएपछि झन् क्षुब्ध भए । काठमाडौंमा संविधान स्वागतमा चलिरहेको हर्कबढाईं र त्यही समय मधेशमा बगेको रगतको तालमेल नमिलेको देखेर उनी निरास पनि थिए ।

त्यस्तै अवस्थामा उनले संविधान जारी भएको घोषणा गरे । बेस्सरी मन खुम्च्याएर संविधानको ठेली पटक–पटक ढोगेर उनले जारी गरेका थिए । संविधानको ठेलीमा शिर झुकाउँदै गर्दा उनले बेहोरेको सकस अनुहारमा झल्कन्थ्यो । तिनताक उनले निकटस्थसँग पोखेका तिक्तताबारे गाइँगुइँ सुनिएको थियो, ‘मैले जेजति गरे पनि कुलीनहरूले अन्तिममा असली रूप देखाए ।’ त्यसो त उनले अन्नपूर्ण टुडे वार्तामा समेत त्यो तिक्तता पोखेका छन् ।

इतिहासमा रामवरण

शासकसँग लडेर होइन, उसको निगाहबाट प्राप्त भएको जतिसुकै गरिमामय पद वा बकस किन नहोस्, त्यसको हैसियत कमजोर हुन्छ । यादवले पाएको पदको जग बनाइदिने आन्दोलनप्रति उनी सकारात्मक बन्न सकेको भए उनले नैतिक बल प्राप्त गर्थे । कुलीनहरूका प्रतिनिधि जर्नेलको जागिर जोगाउने नाममा अरूले उचाल्दा नउचालिएर आफ्नो पदको गरिमा जोगाउन सकेको भए पनि उनले ठूलो नैतिक साहस बटुल्थे । अन्तिम घडीमा उनले दिएको सल्लाहलाई सोझै नकार्न नेतृत्वलाई केही सकस हुन्थ्यो ।

उनीहरूले नकारेको सन्देश बाहिर जाँदा उनको समुदायले त्यसलाई आफ्नो अपमानको रूपमा बुझ्थ्यो र आन्दोलित हुने ऊर्जा प्राप्त गथ्र्यो । आखिर राष्ट्रपतिका रूपमा उनले आफ्नो व्यक्तित्वमा कुनै ओज थप्न सकेनन् । उनी केवल कोइराला परिवार र काठमाडौंका कुलीनहरूका आवश्यक हितैषी मात्र बने । नेपाली इतिहासको यो सत्य बुझ्न यादवको जीवनी काम लाग्ने छ ।

आइतवार, भाद्र २५, २०७४

अन्नपूर्ण टुडेमा प्रकाशित

फोटोः नागरिक दैनिक डट कम

0 comments:

Post a Comment