Weather-beaten

I had a long conversation with a Nepali student activist a few months ago. He belongs to one of the left parties and is perhaps pursuing his second master’s degree. During our conversations, he spelled out some classic communist jargons, as if to prove his commitment to left ideals. 

It seemed he was fascinated with terms like “class struggle” and “class antagonisms”. His personality—his plain dressing sense, the moderate pitch of his voice, the tone he maintained throughout the conversation as well as his body gestures—strictly followed the mannerisms of the leaders of his parent party. To hear him talk was similar to seeing a senile leader from his mother party repeat the communist clichés. 

Though it was a leisurely bhetghat over tea, political issues obviously crept in. He was very fond of talking about how his party (his parent party) was going to beat all others in the upcoming Constituent Assembly election.

I tried to veer away from hardcore electoral politics to issues like federalism, pedagogy, women’s problems, LGBT, etc. Eloquent enough on equations of electoral politics and arithmetic of votes, our leader was helplessly naive when it came to federalism. He said, “Federalism is nothing but an idea of foreigners to divide the country. It is like plotting of land that the real-estate people do in order to sell each patch for a profit.” Pedagogy was something alien to his vocabulary; he had seldom thought about it. At one point, he dismissed feminist discourse as useless rants by unruly women from wealthy families. His opinion on LGBT? He made some jeering remarks rather dismissively; he took it as an issue that would only interest bourgeoisie intellectuals. 

I remember the conversation often, and especially in those moments when issues related to student politics come up. Now as we are having student’s union election at my own university in Delhi, I am reminded of the conversation I had with this Nepali student activist in Kathmandu a few months back. A student of traditional understanding of politics, he showed glaring indifference towards a whole range of issues that present-day leaders and intellectuals are attempting to tackle. However, he did give me a peek inside the minds of how most Nepali student activists think and do. 

Recent news about student-politics in the Nepali press concerned forged admissions of hundreds of students at several campuses of Kathmandu, ahead of student union election. As the election for students union in the university was announced, student organizations were trying to increase the number of their sympathizers in the colleges. 

Though this was not something unique to Nepali student politics, the number of forged admissions this time was phenomenally large. Eventually, the election scheduled for June 6 was cancelled. And this activist, with whom I was having the aforementioned conversation, told me that he was way behind his rival organization in fudging college admissions. At least he was sincere enough to tell the truth! 

A Nepali leader in the making is invariably oriented towards power politics. Seldom does he engage with serious problems of society at an intellectual level. Neither is he provided training by his parent party, nor does he have to read and think about these pressing questions in his class. Classes and trainings were never mandatory for him. And if they were, they were not appealing enough.

 He tackles questions in his Masters examination on a whole range of social science issues and interestingly, passes with good scores. But how? He seeks the help of Nima Old is Gold (a collection of old questions and their solutions). Why would he unnecessarily put pressure on his brain when everything comes ready in a platter, fine thank you! 

Now comes the question: What does he actually do on campus? Very little. Off campus, he has an important task—to routinely pay visits to his mentor, the leader of his goot, the small internal faction in the mother party he identifies with. 

The moot question here is: How do we make sense of activities being carried out in the name of student politics? Is student politics a movement? How does one understand its evolution as a movement? Has it even evolved into a movement? 

Remembering the role of student organizations in previous Jana Andolans, which have changed the course of Nepali history, one feels like saluting them. But what happened after 1990? And what is going on now, after second Jana Andolan? The worst case scenario has already been stated above. 

Apart from a few successful political leaders, many who were at the helm of student organizations in and before 90s are now either disillusioned with politics or are heading NGOs (which have not lived up to the expectations of people) or private educational institutions, which don’t allow student politics to even peek from its window. I did my BA in one such private institution which was headed by an erstwhile student activist. Contrary to what he believed throughout his student-life, he never wanted his students to organize and form a union on campus. A middleclass man, he also harbors the same middle-class notion that politics in educational institution is not good. 

Interestingly, he has evidence to prove this. The evidence is that his ‘heirs’ at the university where he did his politics before are now up to no good. So “their politics” is not allowed in his campus. And it is a fact that well-off parents do not want to send their children to Sarkari campuses infamous for their “dirty politics.” Student unions do not exist in any private college. 

Had student politics been elevated to the level of a movement, it would have penetrated even the private institutions, if not exactly with the vibrancy one would see at government colleges and Tribhuvan University.

One of my friends, a rather disillusioned student-activist turned journalist, wrote in one of his columns, “Today where there are students, there are no unions. And where there are unions, there are no students.” If student politics were a movement in its real sense, this scenario would not have existed. As such, overhauling the entire student-politics apparatus is the need of the hour. 

Published in Republica Daily, on 2013-09-21 01:13:39. 

Read More

आक्रोशले उमालेको कफी

८ घन्टा काम

८ घन्टा आराम 

८ घन्टा किताब र कफी 

तर, मेरो हिसाब अलि फरक छ । काम भन्नु नै पढ्नु, अनुसन्धान गर्नु, बहस गर्नु, र चिया पिउनु । अर्थात् १६ घन्टा त किताब र कफीमै जान्छ । म विश्वविद्यालयमा छु र सुविधामा छु । मेरा लागि काम गरिदिने बाबुआमा छन् । उनीहरू १६ घन्टा काम गर्छन् । ८ घन्टाको आरामका लागि पनि निद्राको औषधि चाहिन्छ । आमाको निद्रा बिग्रेको वर्षौं भयो । बाको ढाडको हड्डी खिइएको छ । उनीहरूले दैनिक १६ घन्टाका दरले काम गरेको मेरो उमेरभन्दा ज्यादा समय भइसक्यो । उनीहरू आफ्नै पसलमा काम गर्ने मजदुर हुन् । मजदुर यसकारण कि पसलमा रहेका सामान साहुका हुन् । पसल गर्ने ठाउँ अर्कैको हो । हप्तामा छ दिन साहुजीहरू झोला बोकेर पैसा उठाउन आउँछन् । घरपटी हरेक महिना पैसा लिन धाउँछन् । मजदुर बाबुआमाकै पसिनाले हो मलाई विश्विद्यालयसम्म ल्याइपुर्‍याएको । 

नयाँ दिल्लीको जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयबाट टेम्पो, मेट्रो रेल र पैदल गरेर लगभग डेढ घन्टामा सादीपुरको एक पुस्तक पसलमा पुग्दा माथिको प्रसंग जोडिन आयो । पसलको नाम- मे डे बुकस्टोर । ढोकामा लेखिएको त्यही थियो- ८ घन्टा काम, ८ घन्टा आराम, बाँकी ८ घन्टा किताब र कफीलाई । प्रवेशद्वारमा अंकित सो भनाइ आदर्श भनाइ हो । दुनियाँको सच्चाइ भने फरक छ । त्यही सच्चाइको एक सानो झलकमाथि भनियो । तर विडम्बना त के भने त्यो मेरो व्यक्तिगत प्रसंग पनि अरू धेरैका लागि आदर्श नै हो । त्यसैले मुख्य प्रश्न अर्को छ र त्यो जटिल छ । 

उही आदर्श वाक्य अंकित प्रवेशद्वार बिस्तारै धकेलेर भित्र पस्दा त्यही जटिल प्रश्नले मेरो मगजमा 'एक धक्का और दो' भन्दै थियो । दुनियाँमा कति त्यस्ता मान्छे छन् जो दिनको १६ घन्टाभन्दा बढी काम गर्छन् र मेरा बाबुआमाले जस्तो छोराछोरी पढाउने कल्पना गर्न सक्दैनन् ? कति त्यस्ता छन् जसलाई गर्न केही काम उपलब्ध छैन तर भोकै बाँच्न भने अभिशप्त छन् ? कति सुरुङमुनि अकल्पनीय खतरामा काम गर्छन् ? कतिले काम गर्दा गर्दै पोलिएर वा लडेर ज्यान गुमाउँछन् ? 

गोदामका गोदाम खाद्यान्न छन् । टनका टन कपडा बनेका छन् । आकाश छुने भवन खडा भइरहेका छन् । तर, अधिकांश मान्छे भोकै छन्, नाङ्गै छन्, र छानोविहीन छन् । भोकै छैनन् भने पनि कुपोषणग्रस्त छन् । सर्वांग नांगै नभए पनि उनीहरूका कपडाले शीतलहरबाट उनीहरूलाई बँचाउन सक्दैन । छानो भए पनि त्यसलाई हावाको सानो झोँक्काले घरीघरी उडाउँछ र वषर्ातले च्यातिदिन्छ । 

प्रश्नहरू पुरानै हुन् । समाधानका खोजी पनि नगरिएका होइनन् । धेरै विद्रोहहरू उठे । असंख्य लडाइँ लडिए । तथापि मे डे बुकस्टोरको ढोकामा लेखिएको मानिसको न्यूनतम आवश्यकता आजका दिनसम्म हाम्रा लागि हासिल नगरिएको आदर्श नै हो । यस्तो प्रश्न हो जसको हल गर्न न्यूनतम अहिलेको विश्वव्यवस्था र दुनियाँको राजनीतिक समीकरण पूरै उल्टिनुपर्छ । 

बुकस्टोरभित्र केही किताबका र्‍याकहरू छन् । त्यहाँ भएका अधिकांश किताब त्यही ढोकामा पोतिएको आदर्श जीवन प्राप्तिका लागि लेखिएका छन् । त्यसैसँग जोडिएर आउने हजारौँ प्रश्नका सेरोफेरोमा रहेर रचिएका ठेलीहरू छन् । माक्र्सदेखि एडुवारो ग्यालियानोसम्म । सिमोन दी बोअुभादेखि निवेदिता मेननसम्म । सबका सब वर्तमानसँग असन्तुष्ट छन् । र्‍याकभरि आक्रोशका पुलिन्दा छन् । यिनलाई हेर्दे म कवि अरुण केलाट्करको एउटा संग्रह हातमा लिएर बुकस्टोरको कफी टेबलमा बस्छु । पसलका हँसिला रखवाला कफी बनाउन थाल्छन् । यस्तो लाग्छ कफी पनि आक्रोशले नै उमालिरहेको छ । 

जसै म कवितासंग्रह पल्टाउँछु दिल्लीको लक्ष्मीनगरमा चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी पढिरहेको साथीले फोन गर्छ । फोन उठाउँदिनँ । कारण, मैले उसलाई अहिलेको प्रसंग सुनाएँ भने, उसले पहिल्यै सोधिसकेको प्रश्न फेरि दोहोर्‍याउँछ । 'कमरेड यत्रा ठेलीका ठेली त लेखियो तर खै के भयो त ? मान्छेले कहाँ सुख पाए त ? तिमी धेर कमरेड नबन यार । बेकारको बोझ किन बोक्छौ टाउकोमा ? बरु आऊ डीएलएफ मलतिर घुम्न जाउ“m ।' ऊ आफूलाई सक्दो तयार पार्दै छ मुठ्ठीभर मान्छेले कमाउने सम्पत्तिको हिसाब किताब ठीक ठाक राखिदिन । अर्थात् मुन्सि बन्न वा परेको बेला तथ्यांक तोडमरोड गर्न । म्यानिपुलेसन अफ स्ट्याटिस्टिक्स, ट्याक्स इभेसन यस्तै के के भन्ने गर्छ ऊ । कर्पोरेटको बफादार कर्मचारी बन्नुमा जीवनको उद्देश्य पूरा भएको देख्नु उसलाई हाम्रो डेमोक्रेसीले दिएको अधिकार हो । उसले पाएको अधिकारको प्रयोग गरोस् । मलाई आक्रोशले उमालिरहेको कफीको वासना र कोलाटकरको कविताले नै आनन्द दिएको छ । 

बुकस्टोरभित्र संग्रह गर्न खोजेको अलिकति हौसला चिस्याउने प्रयत्न मल घुम्न जाने प्रस्तावले मात्र होइन सिंगो दुनियाँले गरिरहेछ । कारण, म यस्तो बेलामा मे डे बुकस्टोरमा आइपुगेको छु जतिबेला नोबल शान्ति पुरस्कार विजेता बाराक ओबामा सिरियमाथि बम खसाल्ने तयारीमा लागेका छन् । उनको युद्ध अर्थशास्त्रका समीकरणहरू बढ्ता हिंस्रक बन्दै गइरहेका छन् । म यस्तो बेलामा माओको तस्बिर हेर्दै कफी पिउँदै छु जुन बेला चीन र अमेरिकाबीच रहेका भिन्नताहरू मेटिँदै छन् । म यस्तो बेला यहाँ आइपुगेको छु जुन बेला फोरेन अफेयर्स पत्रिकाको एउटा लेखमा एक चाइनिज विद्वान्ले भनेका छन्, 'जब हामी अमेरिका जत्तिकै शक्तिशाली बन्छौँ, अन्य मुलुकको सार्वभौमसत्तालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा अमेरिका र हामीमा फरक हुने छैन ।' एन्टोनियो ग्राम्सकी र वाल्टर बेन्जामिनका तस्बिरमुनि बसेर यस्तो बेला कफी पिइरहेको छु जहाँ भारतीय मध्यम वर्ग नरेन्द्र मोदीको प्रशंसामा गीत गाइरहेको छ । यही बेला भारतमा डरलाग्दो आर्थिक संकटको लक्षणहरू देखा पर्दै छन् । 

पुतलीझैँ तुर्लुंग्ग झुन्डिएको रातो हँसिया हथौडा यस्तो बेलामा हेरी बसेको छु जुन बेला नेपालका वामपन्थी नेताहरूको काल्पनिकीबाट समान वितरणको मुद्दा हराउँदै छ । यसै बेला यस्तो प्रतीत हुन्छ हाम्रा व्यापारीहरू पनि नेपाली नरेन्द्र मोदीको खोजी गरिरहेछन् । तिनै मोदी जसलाई दुई हजार मुस्लिमहरूको सफाया गरेको आरोप छ । तिनै मोदी जो एकोहोरो विकासको गफ गर्छन् र वितरणको टन्टा उठाउन चाहँदैनन् । बडा बडा विद्वान् भनिएकाहरू गरिबलाई अल्छी र पहिचान खोजिरहेका सीमान्तका जनतालाई जातिवादीको पगरी गुथाएर पन्छाउन खोजिरहेछन् । 

मे डेको सान्दर्भिकता रहेको देखाउन थालिएको यो सानो पुस्तक पसल हेर्न यस्तो बेला म यहाँ आइपुगेको छु जुन बेला मेरो मुलुकमा सामान्य जनतामा राजनीतिक चेतना बढेको छ तर प्राप्त उपलब्धिलाई संस्थागत गर्न नेतृत्व पूर्णतया अक्षम बनेको छ । बरु एलिटहरू सामाजिक आन्दोलनहरू दबाउन लागिपरेका छन् । विद्यार्थी आन्दोलन व्यक्तिगत कुण्ठाका साँघुरा पर्खालमा कैद हुँदै छ । पासाङ डोल्माजस्ता हजारौँका ज्यानको मोलमा भित्रिएको रेमिट्यान्सको जूनकीरी उज्यालोमा युवाहरू आफ्नो भविष्य खोज्दै छन् । रेमिट्यान्सको जगमा उभिएर कोही प्रजातन्त्रको पाठ पढाउँदै छन्, कोही वेलफेयर डिक्टेटरको सपना देख्दै छन् र कोही चर्को राष्ट्रवादको फत्तुरबाजी गर्दै छन् । तर, मुख्य प्रश्नबाट सबै पन्छिन खोजिरहेछन् । यसै वर्षको मजदुर दिवस अर्थात् 'मे डे' कै सन्दर्भमा झलक सुवेदीले लेखेको एक पंक्ति यहाँ सान्दर्भिक हुन्छ ः 'कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको २३ प्रतिशत जति विप्रषण भित्र्याउने गरी मजदुरहरू बाहिर पठाउने नेपालका सरकारी बौद्धिकहरूमात्र होइन, गैरसरकारी र अझ माक्र्सवादी-लेनिनवादी भनिने पार्टी आबद्ध बुद्धिजीवीहरूसमेत खालि भित्रिने रकमको हिसाब गर्नमा या बढीमा त्यस्तो रकमको राम्रो उपयोग नभएको गुनासो गर्नमा नै व्यस्त देखिन्छन् । बदलिँदो सन्दर्भमा वर्गसंघर्षको स्वरूपबारे तिनीहरू मौन रहन रुचाउँछन् ।' 

यसै वर्ष मे डे मनाउने तयारी गर्दै गर्दा बंगलादेशको एउटा गार्मेन्ट उद्योगमा भएको आगजनीमा परी ३५० बढी मजदुरहरूको ज्यान गयो । सन् १९९० पछिको नवउदारवादले मालिकहरूको हित र मजदुरको अहित गरेको दोहोर्‍याउन आवश्यक छैन । तर विडम्बना दुनियाँभरकै मजदुर आन्दोलन कतै स्खलित हुँदै र कतै पराजय भोग्दै आइरहेको छ । अकुपाई वालस्टि्रटजस्ता छिटफुट आन्दोलन सतहमा उत्रिँदै विलीन हुँदै गर्ने क्रम जारी नै छ । हो, आक्रोश भने घटेको छैन । 

यस्तो बेला म मे डे बुकस्टोरमा आइपुगेको छु । अब भन्नुस् यस बुकस्टोरको मिनी किचनमा कफी आक्रोशले नउमाले केले उमालोस् ? मोदीको चुट्किलो गफले ? कि ओबामाको कथित शालीनताले ? वा नेपाली राष्ट्रवादको नाराले ? 

अरुण कोलाटकरको केही कविताहरू पढेपछि म बुकस्टोरका रखवालासँग गफिन थाल्छु । उनले यसको इतिहास बताउँछन् । सँगै रहेको लेफ्टवर्ड पब्लिकेसनका सुधानवा देशपाण्डेको बारे पनि बताउँछन् । बुकस्टोरसँगै जोडिएको 'स्टुडियो सफदर' पनि देखाउँछन् । सो स्टुडियो सफदर हास्मीको नाममा स्थापना भएको हो । जनताको मुक्तिको सपना देख्ने हास्मी स्वप्नजीवी थिए । उनी सडक नाटक गर्थे । जन नाट्य मञ्चका संस्थापक थिए । उनको उपस्थिति भारतका शासकवर्गलाई काँडो बन्यो । उनीहरूले काँडो झिकेर फाल्ने नृशंस उद्यम गरे । उनलाई कुटेर सडकमै हत्या गरे । उनका नाममा खोलिएको स्टुडियोमा पनि त्यही आक्रोश छ जसले भर्खरै कफी उमालेको थियो ।  

त्यसो त कफी पिउनु आफैंमा विलासी कर्मजस्तो लाग्छ । तर मे डे बुकस्टोरमा सानो कफी किचन पनि सँगै जोड्नुको खास राजनीतिक कारण छ । नाफामुखी धन्दा वा विलासिता होइन यो । बरु आक्रोश नै हो । भारतीय कफी बोर्डले सन् १९४२ ताका केही कफी हाउसहरू खोलेको थियो । कोलकातामा पहिलो कफी हाउस त्यसै साल खुलेको थियो । तर लगभग ८ वर्ष बित्दा नबित्दै सरकारले कफी हाउस बन्द गर्ने घोषणा गर्‍यो । त्यहाँ काम गर्नेर् ८ हजार बढी श्रमिकहरू निष्काषित हुने भए । वामपन्थी नेता ए के गोपालनको नेतृत्वमा ती श्रमिकहरूले आन्दोलन गरे । उनीहरूको आन्दोलन सफल भयो । जवाहरलाल नेहरू र गोपालनका बीचमा एउटा सम्झौता बन्यो । त्यसै सम्झौताअनुसार श्रमिकहरूको संलग्नतामा कफी सहकारी खोलिने भयो र त्यसैलाई कफी हाउसहरू सञ्चालन गर्ने जिम्मा दिइयो । कफी सहकारीले गोपालनकै पहलमा केरलामा सन् १९५८ मा कफी हाउस खोल्यो । यसरी श्रमिकहरूको जित भयो । उनीहरूले आफ्नो जीविकोपार्जनको माध्यम नेस्टनामुद हुन दिएनन् । 

आज त्यही जितबाट पाएको हौसला लिन मे डे बुकस्टोर आइपुगेको हुँ । यहाँ आउनकै लागि साथीहरूसँग अलिकति पैसो सापटी लिएको थिएँ । तारिक अलीको उपन्यास 'फियर अफ मिरर्स', कोलटकरको 'द बोट्राइड एन्ड अदर पोएम्स' र न्यू लेफ्ट रिभ्युको एउटा पुरानो अंक खरिद गरेँ । एउटा कफी पिउने मग पनि किनेँ । बिलमा सबै चिजको दाम थियो । कफीको थिएन । मैले सोधेँ, 'कफीको दाम कति ?' पसलका रखवालाले एउटा सानो बास्केट देखाउँदै भने, 'जति मन लाग्छ हालिदिनु ।' 

मजदुरको आक्रोशले उमालेको कफीको मोल कति हुन्छ ? 

कफी पिएर नयाँ किनेका किताब र मग झोलामा हालेँ । मगमा छापिएका वाक्य सम्झेँ, 'किप काम एन्ड रिभोल्ट विथ अ बुक ।' अर्थात्, शान्त रहनु र किताबको सहायताले विद्रोह गर्नु । कम्तीमा अहिलेलाई व्यक्तिगत रूपमा गर्न सकिने अरू केही छैन । अमेरिकी युद्ध अर्थशास्त्रको पहरेदारी, भारतको नवउदारवादी अर्थतन्त्रको भर र चीनको स्टेट क्यापिटलिज्मको चेपुवामा बसेर ठूलो क्रान्तिका लागि पाखुरा सुर्किनु कति बुद्धिमानी हुन्छ, थाहा छैन । आदर्श जीवनको सपना देख्नु भने नाजायज हुँदैन । तर, सपना देख्नु नै पनि कहिलेकाहीँ खतरा हुन्छ । त्यस्तै सपना देख्ने सफदर हास्मी मारिए । कृष्ण सेन इच्छुक मारिए । मारिने डर त अहिले पनि उत्तिकै छ । विद्रोही रुझान भएका कवि कोलाटकर लेख्छन् ः

दोभाषे कविलाई गोली हान्न दुईनाले बन्दुक चाहिन्छ । 

टाउकोमा लागेको एक गोलीले उसलाई मार्न सक्दैन । 

कम्तीमा ८ घन्टा काम, ८ घन्टा आराम र ८ घन्टा किताब र कफीलाई दिने सुबिस्ता सबैलाई पुगोस् भन्नका लागि मसँग नेपाली र अंग्रेजी दुईटा भाषा छन् । शासकहरूसँग कति नाले बन्दुक छन् ?

प्रकाशित मिति: २०७० भाद्र २९ १०:०६ (Kantipur Daily/ Koselee)

 

Read More

चरम दुःख, बलियो जिजीविषा

Book Review
Goat Days by Benyamin

कथा साउदी अरबको मरुभूमिको हो। अनन्त बालुवा, तातो हावा, वर्षौं ननुहाएका जस्ता देखिने एक-दुई फोहोरी मानिस र सयौँको संख्यामा भेडाबाख्राका हन्जा। हावाले शोक गीत गाउँछ। सन्नाटाले पलायन र मृत्युको शंख बजाउँछ। मरुभूमिको अति विषालु सर्पबाहेक त्यहाँ अरू कोही पाहुना लाग्न आउँदैन। पिउनलाई प्रशस्त पानी छैन। नुहाउने र लुगा धुने कुरै आएन। शरीरभरि मयलका पाप्रा छन्, कपाल, दाह्री असरल्ल पलाएका छन्, नंग्रा लामा भएका छन्। जिब्रोले खरबुजाबाहेक अरू चीजको स्वाद नपाएरै सयौँ दिन बितिसके।

मरुभूमिमा पुगेको छ, एक युवक। कुनै डरलाग्दो सपनामा समेत कहिल्यै देखा नपरेको मरुभूमिमा पछारिएको । भारतको केरलामा गर्भवती श्रीमती छोडेर नजिब नामको युवक मरुभूमिको त्यो नारकीय जीवन भोग्दै छ। जानुअघि उसले सँगालेका केही थान सपना तुहिन लागेका छन्। परिस्थितिका अघिल्तिर लम्पसार पर्नुबाहेक अरू विकल्प छैनन्। कारण, उसका पासपोर्टलगायतका कागजपत्र खोसिएका छन्। उसले बोलेको भाषा कसैले बुझ्दैनन्। एयरपोर्टबाट अपहरणको शैलीमा एक शब्द नबोली अरबीले उसलाई र सँगै गएको अर्को गाउँले केटोलाई पिकअप भ्यानको डालीमा राखेर यो मरुभूमिमा ल्याएको हो। सँगै आएको केटोलाई समेत उसबाट अलग गरिएको छ। घर फर्किएर श्रीमती र नवजात छोरो वा छोरीको अनुहार हेर्ने झीनो आशा र उसको अल्लाहमाथिको आस्थाले उसलाई लासतुल्य बनेको शरीर मरुभूमिको तातो बालुवामा घिसार्न मद्दत गरेका छन्।

बेन्यामिनले मलायली भाषामा लेखेको नजिबको कथा सत्य कथा हो। यद्यपि, गोट डेजलाई उपन्यास भनिएको छ। नजिबहरू हाम्रा गाउँघरमा पनि प्रशस्त भेटिन्छन्। हाम्रै नेपाली दाजुभाइले पनि मरुभूमिमा भोगेका कष्टका कहर धेरैपटक हामीलाई सुनाइसकेका छन्। तर, बेन्यामिनले उतारेको नजिबको कथा भने हामीले सुनेका कथाभन्दा धेरै गुना पीडादायी र कल्पना गरेभन्दा डरलाग्दो छ।

नजिबले उच्चाटलाग्दो दैनिकीलाई थोरै सहज बनाउन आफूले रेखदेख गर्ने भेडाबाख्रालाई साथी बनाउँछ। तिनको नाम राख्न आफ्नै गाउँका चिनारुका नाम सापटी लिन्छ। एउटा पाठोलाई आफ्नो छोरालाई बोलाउन भनी सोचेको नामले बोलाउन थाल्छ। तिनैलाई आफ्ना दुःख सुनाउँछ। बिस्तारै ती उसका भरपर्दा साथी बन्छन्, आफन्त बन्छन्। उसका कुरा बुझेझैँ गर्छन्। उसको हातमा चोट लागेका बेला बाख्राले चलमल नगरी, लात्ती नहानी दूध दुहुन दिन्छन्। एक दिन राती सुतेका बेला उसले श्रीमतीको न्यानो अँगालो सम्भिmन्छ र सम्भिmन्छ शरीरको महक, त्यसको तातोपना। भित्रैबाट शारीरकि भोकको राँको बलेर आउँदा उसले एउटी बाख्रीलाई आफूसँगै सुताउँछ। त्यसैको शरीरको तापबाट सन्तुष्टि लिन्छ र निदाउँछ।

नजिब र उससँगै मरुभूमि पुगेको केटो हकिम र अर्को एक सोमालियन नागरकि इब्राहिम खाद्रीले त्यहाँबाट भाग्ने जमर्को गर्छन्। अरबी मालिक नभएको मौका छोपेर उनीहरू भाग्छन्। त्यसपछिका दुःख त झन् सुनाइनसक्नु छ। कसैले यति दुःख पनि पाउँछ र झेल्न सक्छ भन्ने कल्पना गर्न पनि गाह्रो हुन्छ। भोकै र तिर्खै दिनहुँ मरुभूमिको तातो बालुवामा एकोहोरो हिँड्नु, आँखाले भ्याएसम्म बालुवाबाहेक अरू केही नदेखिनु र गन्तव्य कहाँ हो पत्तो नहुनुको पीडा। त्यसमाथि त्यो निर्जन मरुभूमिमा सयौँ सर्पहरूको गुजुल्टोले फणा फुलाएर आफूतिर हेर्नुको त्रासदी। सँगै हिँडेका साथी फेर िकहिल्यै भेट नहुने गरी बाटैमा छुट्छन्। दुःख, भय, निराशा र यातनाका यस्ता अनेक पुलिन्दा बन्छ नजिबको मरुभूमि यात्रा।

१९९० को केरलामा खाडी मुलुक जानेको ठूलो लर्को थियो। अहिले नेपालमा जस्तै। बालुवा खानीमा काम गरेर आनासुकी कमाउँदै गरेको नजिबलाई पनि त्यही लर्कोमा मिसिँदा केही आम्दानी हुन्छ भन्ने आशा हुन्छ तर हात लाग्यो, दुःख मात्रै। अन्धाधुन्ध अरब पुर्‍याएर अलपत्र पारिएका दुःखी मनुवाको कथा भन्दै मानिसको बलियो जिजीविषा देखाउनु यस उपन्यासको उद्देश्य हो। बाँच्ने चाहना र उज्यालो हेर्ने बलियो आशाकै कारण नजिब सारा कठिनाइ झेल्दै हिँडिरह्यो। जीवनप्रति ऊ पूरै नकारात्मक बनेन। आत्महत्यालाई मुक्तिको बाटो बनाएन। त्यसो त एकपटक उसले आफ्नो मालिकलाई सिध्याएर भाग्ने नसोचेको पनि होइन। त्यस्तो मौका मिलेको पनि हो उसलाई। तर, अल्लाहमाथिको आस्थाले उसलाई त्यसो गर्न दिएन। उसले बुझेको धर्मको परिभाषा यति नै हो, कसैलाई मार्नु हुँदैन, आफ्नै हत्या गर्नु पनि पाप हो। तर, उसैले जस्तो अल्लाह पुकार्ने अरबी मालिक र उसलाई अरबमा अलपत्र पारिदिने दलाल कसैले ऊजतिको उन्नत बुझाइ भने राखेको रहेनछ।

उपन्यास पढिसकेपछि लाग्छ, धन्न बाँच्यो नजिब। उसले नयाँ जीवन पायो। श्रीमती र सन्तानका साथ दुःखजिलो गरेरै भए पनि न्यानो जिन्दगी फेरि जिउन पायो। ऊ बाँचेकैले यो पुस्तक बन्यो। हाम्रा लागि उसको बलियो जिजीविषा र उसले भोगेका दुःख यस पुस्तकका रूपमा अत्यन्त उपयोगी अध्ययन सामग्री बनेर आए।

बेन्यामिनले लेखकीयमा स्पष्ट भनेका छन्, "नजिबले मलाई सुनाएका कथामा मैले केही बढाइचढाइ गरेको छैन। पाठकलाई सम्मोहित गर्न कुनै चिनीको पागमा उसको कथालाई घोल्न जरुरी ठानिनँ। उसले जे भन्यो, त्यति नै उपन्यास बन्न काफी थियो।"

उपन्यासको कथावाचक नजिब नै हो। लेखनको बान्की डायरीमा लेखिने दैनिकीजस्तो छ। मलायलीबाट जोसेफ कोइप्पालीले अंग्रेजीमा अनुवाद गरेको गोट डेज सरलताको उदाहरण हो। अनुवादका पण्डितहरूले खोट निकाल्न सक्लान् तर गल्ती खोजेर हिँड्नुभन्दा कथाको बहावमा बग्नुमा पाठकलाई बढी आनन्द हुन्छ। जति सरल भाषा भयो, उति नै सम्प्रेषणीयता बढ्ने बुझेका अनुवादकले विम्ब र प्रतीकमा खेल्न छाडेर, खुरुखुरु कथा भन्ने शैलीमा भाषाको प्रयोग गरेका छन्। यसो गर्दा धेरै कथावाचकको व्यक्तित्व सुहाउँदो पनि भएको छ। नजिब कुनै ठूलो विश्वविद्यालय गएको वा साहित्यमा ठूलो रुचि भएको पात्र होइन। त्यसैले उसले बोल्ने भाषामै कथा भन्न जरुरी छ। यस मानेमा लेखक, अनुवादक दुवै सफल छन्। अन्तिममा यति भनौँ, सामान्य अंग्रेजी बुझ्नेले गोट डेज हातमा लियो भने नसिध्याई भुइँमा राख्दैन । 
Nepal Magazine. 

Read More

The paper flower

Book Review: The Blue Mimosa (English translation of Shirish ko Phool by Parijat)

A collaborative effort of native writers is often successful in translating any work of literature. It is, indeed, a happy tiding for us that Tanka Vilash Varya, a Nepali writer, has undertaken the English translation of Shirish Ko Phool, Blue Mimosa, with the assistance of Sondra Zeindenstein, an American writer. But despite the efforts made by the two native writers, in Nepali and English respectively, the translation is below par; Blue Mimosa is not as appealing as the original text. The most captivating part of the original novel is its poetic flow which the English translation sorely lacks. 

Parijat was awarded the Madan Puraskar in 1965 for Shirish Ko Phool, which remains one of the most widely-read Nepali novels to this day. The novel, with its atypical diction and poetic spontaneity of language delves deep into the existential crisis of men, a quality which makes it highly appealing to Nepali readers. Every line in the original novel is pregnant with profound emotions and meanings. The frustrated expressions of a soldier, Suyogbir, who is haunted by the crimes he committed during war and the nihilist discourse eloquently recounted by the lady protagonist Sakambari have added to the captivating language of the work. But the English translation fails to maintain the eloquence and profundity; the translated language, being simplistic, has reduced the powerful writing into a superficial narrative of two unmarried protagonists. 

In the original version, the personality of the main characters, Sakambari and Suyogbir, is reflected well in their narratives. Suyogbir, when the novel begins, narrates the character of Mujura and gives the impression he has fallen in love with her. But after a while, for no good reason, his ‘love’ is transferred on to Sakambari. A serious reader understands the psychological complexity reticently expressed by the narrator Suyogbir and thus takes Suyogbir’s seemingly irrational fluctuations normally. But the translated version, with its simplistic language, is unsuccessful in convincing readers, and makes them attribute Suyogbir’s irrationality to the writer’s inability to clearly explain the actions narrated in the novel. 

In this novel, a simple kiss, unusually, turns into a weapon of death. This unusual action, significant and decisive, is convincingly expressed in the original writing. How can a kiss be as potent as the bite of a venomous snake? This very valid query is answered by a vivid narration of the psychological impact of Suyogbir’s tryst with three tribal girls in the jungle of Burma, where he was posted during the Second World War. The language which he uses to narrate his ‘Burma-feat’ also reflects the psychological undercurrent of a sexually-potent man who is compelled to fight relentlessly on being denied a conjugal life. In the original version, the complex Freudian urges of Bari (Sakambari’s popular name) is manifested in her conversation with Suyogbir, rather than in her actions. The dialogues between the two clue the readers on their Freudian perspectives. But the dialogues in the translated version are not as strong and hence unable to have the same effect on the readers.    

The banality of the literal translation has bedeviled many translations of Nepali texts into English. Blue Mimosa is no exception. Moreover, silly and inexcusable mistakes (‘shoulder’ for ‘soldier’) have once again highlighted the absence of the culture of serious editing of translated works in Nepal. Given these facts, non-Nepali readers may get wrong impression of the quality of the original work after reading Blue Mimosa, which is likely to ultimately harm the whole gamut of Nepali writing. And it is also possible that readers who have read the original version will feel offended by the lack of rigour in translation.  

Once, Parijat’s Marxist contemporaries had derisively renamed Shirish Ko Phool as Kagaj Ko Phool (a paper flower), deriding its content as worthless. Personally, I believe it to be one of the best writings of Parijat’s time. My biggest worry is that the English translation will again be trashed as Kagaj Ko Phool by the current generation of English readers who are used to relishing the best writings in the world. 

Blue Mimosa compromises on the essence of Parijat’s original

Posted on: 2010-06-26 08:01 (The Kathmandu Post)

Read More

Killing the kitsch

I carry a new book presented to me by one of Kathmandu’s many writers back home almost everyday. The books are offered to me to be either reviewed or to publish a news of their release. As multitudes of books flow into my room, they scatter across the floor. Whenever I see the mess created by these books, I think of buying some shelves to keep them on. But do all of them deserve to be kept? Will I really read them in the future? If I am to be sincere, I may sound rather harsh. Except for a few, most of these books deserve to be dumped. Herein a question arises: Why do we have so many writers yet so few books worth reading?

I remember the term ‘kitsch’ here, used by cultural critic Michael Ryan in his essay Bodies and Things. Kitsch is a piece of art or an artefact that is made by imitating the superficial look of the original, more-acclaimed work. To make it clearer, let me borrow the lines of Ryan, where he illustrated the essence of kitsch with an example, “A sign of kitsch in furniture would be detailed moulding work that lacks the kind of fine detail that genuine handcrafted work possesses. Instead, this furniture is usually turned by machines that are incapable of that level of refinement of detail. It looked cheap and clumsy to anyone who is familiar with the appearance of the real thing (sic).” 

Almost all the books that I am given are no more than kitsch—superficial and hackneyed ideas poured into a book that not only lacks acute literary essence but also even basic writing skills. Readers who have access to the writings of many internationally-acclaimed authors would straightaway deride these books as cheap and clumsy and dump them aside. They would obviously say, “Why should I waste my time reading this when I  have a Marquez on my shelf?”

I love Nepali literature and have read more books in Nepali than in any other language. But if readers like me are only offered kitsch, there lies a danger that one day we will quit reading Nepali literature. For example, I was recently given a poetry anthology written by a columnist. The book could not hold my attention for more than 15 minutes. His poetry is but a cluster of grammatically-incorrect long sentences put on paper after breaking them into several short phrases. Other than its form, short phrases do not constitute poetry. His verses do nothing but repeat boring ideas of an idealistic thug. High-sounding, idealistic thoughts prevail throughout the book, but his writing is is so bland that I am reminded of a poem I wrote on ‘nationality’ in the fifth grade. Fortunately, the poem was rejected. 

I feel similarly about another award-winning book of essays. The essays in this book are on the same level as the literary essays that I wrote when I started practising writing for a local newspaper in my district. Fortunately, I was not given any award.

After these experiences, I am more sceptical of the sincerity of writers who are careless with their work. I have three main concerns. The first, how many of our writers take writing as a pursuit that requires one’s full attention, research, and a heightened sense of aesthetics? The second, don’t writers think of their readers when they decide to publish their work? Finally, are they sincere to themselves?

These questions don't seem to be heeded by organisations and committees which designate literary awards, nor do renowned Nepali writers who write blurbs full of praise for the books that I have cited above. The aforementioned poetry collection contains blurbs by some well-known names from Nepal’s modern literary fraternity. One by an award-winning writer reads like this, “A compelling collection of powerful verses; these poems are witnesses to the great changes our country is going through. It is a big contribution to Nepali literature.” How can anyone eulogise such a weak piece of writing? If I were him, I would rather ask the poet to concentrate on how to make his writing worth reading. If this was a first book, I would ask the poet to not rush to publication. Isn’t it the responsibility of established writers to guide those who aspire to be great writers? Eulogising their clumsiness will ultimately hinder the growth of Nepali literature.

The point is, writers need to practise their craft adequately before they decide to publish their works. We need to pay more attention to production and editing. Publishers need to reject works that require the writer to go back to the table. Writers need to understand that self-publishing a book doesn’t always mean the book is good. And established writers must be honest with new writers before committing to write a blurb; after all, there are many people who will buy the book because of the blurb. 

Indeed, there are promising writers in Nepali literature today striving to make a mark, which is where the current vibrancy of Nepali literature comes from. But if the current state of things continue, they will be shadowed in this worthless cacophony of ‘writers’ who don’t deserve the accolades they get.

 Posted on: 2011-03-19 09:16 (The Kathmandu Post)

Read More

O writers, help thyself!

Brickbats come alongside eulogies for every writer. And writers with thick skin can differentiate criticism from flak and appreciation from eulogies. But writers who cannot resist both these overwrought comments can easily land in peril. The scathing remarks may hurt them and discourage them to write, while the unnecessary extols prevent them from realising their shortcomings. The same applies to the critic as well; pre-requisite to become a critic, one should have the ability to go beyond the irrationality of praising for or ranting against something. Focused on the development of the culture of fair criticism, this argument raises questions against both the writers as well as the critics of Nepal. Have our writers and critics inculcated within them this culture of criticism?

Judging the entire Nepali literary fraternity from this standpoint, our writers seemingly are not being able to thicken their skin. This lack of fair criticism has led to the formation of coteries of writers and critics in Nepal, which often act as rivals to each other. One critic picks up the book written by a member of his own coterie and offers bouquets of praise to the writer and turns a blind eye towards his writing’s weaknesses. On the other hand, this man throws stones to the writer of another group, only scrutinising the flaws in his or her book while ignoring all its strengths. Another critic from the rival coterie repeats the same kind of practice; either eulogizing or bemoaning things. And what remains elusive is the reality; the real strengths and weaknesses of Nepali literature do not come to the fore.

Forgetting the affinity or rivalry between these so-called critics, many of our writers are emotionally swept away by the deluge of biased comments. A senior writer whom I met in a get-together few days back was saying to an editor of a weekly publication, “I have sent my book to you, please don’t give it to that man to review it.” The man whom the writer was referring was perhaps one who hasn’t given good reviews of his books. Had the writer been able to differentiate rants from criticism, he would not have worried much about the one who gave him a critical review. Instead, this writer wants somebody to praise him. He is a writer who has already made a good name through some masterpieces in Nepali literature. But unfortunately, he has not been able to maintain the quality in his latest books. Thus, some honest reviewers have given poised feedback on his books, but he hasn’t been able to digest this. In the same get-together, he expressed dissatisfaction over those reviews, which did not praise him but instead showed the lowering graph of the quality of his writing. This tendency has discouraged serious and unbiased reviewers as well. Habituated to read praise, Nepal’s senior writers haven’t realised how they have been fostering an unofficial and narrow ‘coterism’.

Another acclaimed Nepali writer expressed his discontent regarding a question on overrated and underrated books that I usually ask in a Sunday interview column called Bookwormbabbles which appears in this newspaper. He was dissatisfied because, of late, most of his books have appeared in the list of overrated books. I can only pity over his comments; he doesn’t want to consider why people deem his books overrated but rather wants me to stop asking the question. The fact that writers fear readers will ignore their work because of such comments in newspapers illustrates their lack of confidence in their own work.

What acclaimed literary columnist Govinda Bartaman said to me in a recent interview clarifies another dimension of the unfair practice of criticism, “Nepali critics have ignored good books like Hetchhakuppa and Urgen Ko Ghoda because the critics are engrossed with their own narrow prejudices.” These books can stand out, despite their weaknesses, amidst the hordes of books recently published in Nepal. But they were not reviewed by popular Nepali critics. They ignored these books because failing to pass scathing remarks about these good books would make them disloyal to the coteries of which they belong. These books’ authors are inclined to leftist ideas. And this very inclination has created problems for right-winged critics. Though most often rightist critics suggest that writers purge themselves of political ideologies when they write literature, they didn’t dare challenge their own small coterie to write about these books. Not only these books, there are many other writers who cannot align themselves in any of the popular literary coteries, especially in Kathmandu, and consequently are ignored. They cannot appear in any Top-10 lists because reviewers as well critics do not bother to read the books of these “non-aligned” authors and write about them.

Though critics and reviewers can manufacture consent (to borrow Chomsky’s idea) towards certain books—which plays a vital role in the quality of literature, readers always hold their own personal judgments. John Keats, one of the acclaimed romantic English poets, was vehemently criticised and attacked by critics like John Wilson Croker and Leigh Hunt through their write-ups that appeared in Quarterly Review and Blackwood’s. Keats nearly quit writing poetry. Shelly, in his elegy to Keats, has mentioned the pain inflicted to Keats by those reviews. But those criticisms did not stop readers from appreciating Keats’ poetry. The present-day readers also cherish Keats’ verses like “beauty is truth, truth beauty.”

I find it worthwhile to borrow Keats’ response to those criticisms,

“Praise or blame has but a momentary effect on the man whose love of beauty in the abstract makes him a severe critic on his own works.”

Lastly, a humble request to Nepali writers: it is the high time to be sceptic about oneself and one’s own coterie. This practice will certainly make your skin thicker and help foster the culture of fair criticism.

Posted on: 2011-02-05 08:40 (The Kathmandu Post)

Read More

A compelling collection

Book Review: Aafnai Aankhako Layama by Khagendra Sangraula

Khagendra Sangr-aula’s identity as a writer and an individual has always been controversial—a communist with no party membership, a progressive but a vehement critic of the Progressive Writer’s Association, a columnist known for caustic remarks, and one who has defied what he considers ‘traditional ills’ such as the Brahminic rituals of death-mourning, but at the same time an outright adversary of that neo-liberal ritual, the beauty pageant. His critics understand him as a Maoist, but the Maoists call him a revisionist.

People read him and they talk about him; many appreciate him and a few trash him. But above all, with his play on words and ability to knead language to his preference, Sangraula has developed the identity of a “must-read author” in Nepal. Those who have read his political satires and commentaries only know his acerbic personality as a writer. But Aafnai Aankhako Layama, the latest collection of his memoirs and literary criticisms, brings forth a softer side. The collection reveals an adoring father, an affectionate husband, a sincere brother and most importantly, a serious reader of literature within Sangraula. 

Let me start with his literary criticisms. Sangraula has experimented with a fresh approach to writing in some of his essays in this book. These are different from how literary criticisms are often written—loading theoretical jargon and dissecting the literary piece like a scientist does with a frog in his laboratory. The essay Asal Sahayatri, Bifal Neta is a criticism of the author Ramesh Bikal, a celebrated short-story writer and novelist, where Sangraula portrays the journey Bikal has travelled as a writer in a blend of personal accounts of the impression the author has made on his mind along with an analysis of the essence of his writings.

Sangraula introduces Bikal’s personality in the first paragraph as follows: “Every morning he would change his dhoti and worship Shaligram ( holy stone) reciting the hymns from Chandi (Hindu script) and in the day time, he would harangue on dialectic materialism as a chairman of the Progressive Writer’s Association. An unusual yoking together of two opposing and far-fetched worldviews—Bikal.”

He positions Bikal’s writings in the broader social context and analyses how the underlying keystone of his writings reflect his own fragile personality—one not forceful against the ills of society. Sangraula says that though Bikal has a mastery of depicting the surface structure of what he observes, he cannot delve deeper, and ends up surrendering to the status-quo. Explaining all his flaws and strengths, Sangraula asserts that Bikal, who tried to marvel at his literary journey with the story Lahuri Bhaisi, could never progress to something beyond the circumference the story creates. Bikal has depicted the psychological trauma inflicted upon Lukhure by the feudal social structure beautifully,

but the widely-known and progressive Bikal’s Lukhure(s) never appear as rebels in any of his stories or novels.

Another essay titled Pathan Samsaran Maa Devkota explains the indelible impact of Devkota’s writings on his mind. The poems he read as a child had impressed upon him the image of Devkota as the ideal writer, writes Sangraula, but the essay does not end up eulogising his ideal poet. It rather answers the question raised in the beginning of the essay—on how literature fulfills the role of changing an individual and changing society at large. This memoir, related to the reading of Devkota’s works, analyses the processes of reading and the impact of reading upon a person’s psyche, showing how the effects of writing can be measured. Stepping away from the hackneyed and ornamental terms that academic pundits of Devkota have offered to students of Nepali literature, Sangraula depicts Devkota in a new light. This criticism rings truer to readers rather than the academic dissection performed by pundits.

Samjhana Maa Parijat, another essay collected in this anthology, gives an account of how Sangraula always put his foot down whenever he disagreed with the ideas of Parijat. He expresses his disagreements and discontent with some of Parijat’s attitudes, putting her personality under a critical light. Readers, though, will not find the same kind of criticism here, as done in the entertaining examinations of Bikal’s and Devkota’s personalities. Sangraula’s personal relationship with Parijat and other details dominate, but these do not render the essay less powerful. 

The essay on Bhupi Sherchan seems incomplete and looks as though Sangraula just lazily paraphrased how Sherchan’s verses, written years ago, have maintained their relevance even today. With the title Bhupi ra Haami, I had expected a more serious and elaborate analysis on Sherchan’s work and personality. But this essay is evidence to why compiling newspaper-articles in a book, without reworking on them, can sometimes disappoint the reader. Moreover, some seemingly journalistic scribbles do not fit in the anthology, placed alongside other serious deliberations.

Essays like Taraajuma Babu-Chhora, Ekal Jeewankaa chha Mahina, Chhori ra Birali, Mero Gham Jo Astaayo delve into filial relationships. The sociological studies in them help us understand the changing dynamics of the parent-child relationship in Nepali society. After reading Tarajuma Babu-Chhora, loyal readers, who would identify well with it, would ask Sangraula for more of such essays rather than repetitive political satires and commentaries.

Essays Lekhak ra Jhareko Paat and Lekhak Banne Rahar Garneharu Laai Tips are must-reads for aspiring writers in Nepal. These are satires on how, with the proliferation of media in the 1990s, stooges have constantly tried to seek attention with their cheap work and crooked tactics. Many try to gain popularity not by virtue of their talent, but by bartering praises for each other in newspapers and magazines.   

To newspaper writers, especially editors and columnists, the essay titled Stambha Lekhan: Ek Bakra Rekha (Column Writing: A Curved Line) would be most interesting. The essay whose title alludes to the difficult trajectory of Sangraula’s journey in column-writing, explains the impact of newspaper-columns citing real life examples. Discussing the dynamics of the triangular relationship between the column-writer, editor and the reader, he writes, “A vibrant column creates responses from the readers. The response depends on the readers’ own class, caste, location and political leanings. And when the responses, through their letters, come to the table of the editor, the editor selects the letters according to his own interest. And in my experience, this selection is always awkward.” 

The longest essay Qatar Ghumera is equally good, which complements the book Registan Diary by Devendra Bhattarai, written in the same context.

This seemingly motley collection of essays reassures that Sangraula is an unbeatable writer with a passion for change. His craft in language and ability to express have allowed his essays to speak for themselves. Pick up the book and I can vouch you will  finish it in all in one sitting.

Posted on: 2011-06-25 10:07  (The Kathmandu Post)

Read More

Telling the whole story

Book Review: Badlindo Nepali Samaaj by Chaitanya Mishra

Nepali society has become a cauldron of rapid changes, currently going through a political, economic and cultural transformation. Everyone subscribes to the current state of the Nepali polity, but very few realise the historical settings that have made this transformation possible. In trying to understand Nepali society, intellectuals, students, political leaders and their cadres have been oriented in two ways—they are either taught to see things from the very narrow perspective of immediate change or offered an over-generalised, largely sweeping, and extremely theorised perception. Both of these lenses have blurred the reality of Nepali society.

Realising the dearth in proper understanding of Nepal and Nepali society, acclaimed sociologist Chaitanya Mishra, through his articles, academic papers, and interviews, has been attempting to provide a scientific standpoint from which to view Nepali society. Now, his sincere attempts to clarify the misperceptions of Nepali society have taken the shape of a book. Badlindo Nepali Samaaj (Changing Nepali Society) is a commendable collection of Mishra’s articles, essays, and interviews. Edited by Rajendra Maharjan, a renowned political analyst and writer, the selection of articles and appropriate categorisation has made Mishra’s collection a complete book. It deals with almost all components of society, thus giving a comprehensive picture of the entire Nepali polity.

The book begins with an essay providing a detailed explanation of the political transformation recently seen in Nepal.  Debunking the general notion of taking recent events as the sole reason for the present political changes, Mishra explains that the consensus among the parliamentary political parties and the Maoists is only one more recent addition to the entire story.

Elaborating further, he includes information about other social and political changes that have provided the grounds to make this transformation possible. He then goes on to explain other serious issues like social re-integration, the decreasing dichotomy and distance between urban and rural settings and changing family relationships, which contributed to the foundation of the present transformation. His other essays talk about the conditions in Nepali society being heralded by these changes.

Mishra, popularly known as a Marxist thinker, has initiated a debate to focus the Nepali political current towards social democracy. In his academic papers, he has explained that to long for the establishment of complete socialism or communism in Nepal is to do no more than lose oneself in an illusion. Likewise, according to Mishra, to celebrate the victory of world-capitalist bourgeois democracy is to deny a basic understanding of the dialectics of history. The objective realities of Nepali society and the “world-historical context” do not allow one to blindly advocate for socialism, “worker-led-capitalism”, or state capitalism. Mishra, in his academic paper titled Why Social Democracy in Nepal Now?, writes, “Social democracy is, at least for the present, the only possible common political ground both in relation to political parties as well as the electoral distribution across the right-left-communist divide. The rightist political forces are at the weakest ever, even though there are rightist elements in all political parties. Monarchist, religious fundamentalist, militarist, etc tendencies are the weakest ever. The centre-left and communist alliance, in turn, is potentially the strongest ever. And this is the period in which a new constitution is being drafted. This is the time when key elements of the social democratic elements will have to be enshrined in the constitution.”

Though this academic essay is not included in this collection, Mishra’s thesis of social democracy is illuminated by the deliberations brought together in the book. The essays on the issues of social transformation in Nepal, poverty, the politics of development, the politics of education and health, and other cultural aspects implicitly foster his idea of social democracy. While explaining each component of Nepali society in his book, he clarifies the changes in the methods of livelihood generation. Likewise, he also eloquently talks about the social and economic mobility of Nepali society made possible by the involvement of the youth in both internal and external labour migration. These reflections subtly make a point to convince readers that Nepali society has already become a capitalist society. In so doing, he thwarts the widely accepted notion that Nepal is still a semi-feudal society, an idea formally subscribed to by the communist parties of Nepal. But for Mishra, social democracy “which can provide a mechanism of resolving contradictions within capitalist democracy” is fit for Nepali society.

Written in simple language, the book is useful for academics as well as non-academic readers. The last section that deals with the development of sociology in Nepal is a must-read for Nepali students of the field.

The entire book is about transformation, which encourages us to accept change and prepare for the changes that time has in store. But, unfortunately, it ends with a dismal note that depicts the failure of the education system that is pivotal for the progress that we are striving for: “In the sociology department, we make students mug up Western ideas as if they are never-changing religious hymns. We are producing students who cannot explain the historicity of things which they are memorising.”   

Posted on: 2011-03-05 09:23 (The Kathmandu Post)

Read More

मेची बगरमा कथार्सिस

एकताका कपाल लामो थियो मेरो। गुजुमुज्ज परेको कर्ली कपाल कुमभन्दा तलैसम्म लर्किने। धेरैजसो साधारण पहिरन र हाउभाउमा देखिने मलाई चिनारुले अचम्म मान्दै कपाल पाल्नुको रहस्य सोध्थे। नाथे जुल्फीमाथि मलाई कुनै मीमांसा गर्न मन लाग्दैन थियो र सजिलै भन्दिन्थेँ, "कुनै कारण छैन। यसै छाडेको यत्रो भइहाल्यो।" तर, आज आएर मेरै उमेरका र मभन्दा कम उमेरका तन्नेरीले कपाल पालेको देख्दा भने गम्न पुग्छु। लाग्छ, कपाल पाल्ने सो कर्म पनि केही फरक गर्ने जमर्को थियो होला मेरो। सयौँ छोटा कपालधारी केटाका बीचमा कुनै औसत पहिरन र हाउभाउले कसैको आफूप्रति ध्यानाकर्षण हुँदैन भन्ने बुझाइ मस्तिष्कमा कतै पछिल्तिर छिपेको थियो होला। तर, मैले कपाल पाल्नुमा मात्रै आफूलाई सीमित राखिनँ। सडकको भेडियाधसानबाट अलग्ग हुन अरू धेरै काम गरँे। त्यसै मेसोमा पुस्तकहरू पढ्न थालियो होला जस्तो लाग्छ। मेरो चिनारुको वृत्तिभित्रका मान्छेले नहेर्ने खाले सिनेमा हेर्न थालियो। गीत पनि त्यस्तै सुन्ने बानी बस्यो। सायद त्यही नयाँ केही गर्ने हुटहुटीले नै होला, डुली हिँड्ने बानी लागेको म कुनै एक दिन ओशो रजनीशका संन्यासीहरूसँग संगत गर्न पनि पुगेँ। 

ती माला लगाउने संन्यासीहरूका गफ मलाई बडो अनौठो लाग्यो। अरू धेरैले भन्दा यी फरक तरकिाले सोच्दा रहेछन् भन्ने अनुभूति भयो। रजनीशलाई भगवान् भनेर सम्बोधन गरेकामा कताकता अप्ठ्यारो महसुस गर्दै भए पनि मैले उनीहरूका दार्शनिक गफ र तर्कहरू ध्यानसँग सुनेँ। तिनले सुझाएका ओशोका प्रवचन भएका किताबहरू पढेँ। प्रवचनका अडियो रेकर्डहरू सुनेँ। म एकतमासले प्रभावित भएँ। कुनै चीज पढेर विश्लेषण गर्ने र आफूसँग भएका पूर्वसूचना वा ज्ञानको कसीमा घोटेर ठीक/बेठीक, गतिलो/अगतिलो खुट्याउने उति क्षमता थिएन। त्यसैले धेरै सन्देह नराखी रजनीशका कुरा पत्याउन थालेँ। तिनै पुस्तक र प्रवचनका कति किस्सा सापट लिएर मान्छेसँग अनेकन् विषयमा तर्क गर्न तम्सिन्थेँ। अरू धेरैलाई बेवकुफ देख्न थालेको थिएँ। घमण्ड चुलिएर आफू निकै कडा बौद्धिक भएको भ्रम पैदा हुन लागेको थियो। ऊ बेलाका मसँगै पढ्ने साथीहरू र खासगरी केटीहरू मेरा बाँगा कुरा सुनेर भन्ने गर्थे, "यसले जान्दछ अनेक कुरा। तर, यससँग बिहे गर्नेले दुःख पाउने पक्का छ। यस्तो अप्ठ्यारो मान्छेसँग कसरी संगत गर्नु जिन्दगीभर ?" यद्यपि, उनीहरूले लगाएको आरोप प्रमाणित वा खण्डित हुने बेला अहिलेसम्म आएको छैन। तर, अहिले पनि ती मेरा केटी साथीहरू सत्यको धेरै नजिक छन् भन्ने नै लाग्छ। 

यसै क्रममा एक घमाइलो दिनमा तिनै संन्यासीमध्येका केहीसँग घुम्न निस्केँ। कुनै खास योजना थिएन हामीसँग। उनीहरू त्यसै पनि मस्तराम हुन्छन्। काम गर्न योजना बनाउने भन्दा पनि जस्तो आउँछ, त्यस्तै बेहोर्ने बानी परेका ती आधुनिक साधुहरूमा वास्तवमै फकिर हौँ भन्ने भाव उत्पन्न हुन थालिसकेको थियो त्यसबेला पनि। म त उनीहरूको समूहमा नवागन्तुक थिएँ। ध्यानका केही सामान्य विधि उनीहरूबाटै सिकेर केही दिन अभ्यास गरेको पनि थिएँ। तर, नियमित गर्ने वा उनीहरूका संस्थाले आयोजना गर्ने कुनै शिविरमा भाग लिएको भने थिइनँ। मात्र संगत बढिरहेको थियो। 

अँ, म भन्दै थिएँ, हामी घुम्न निस्क्यौँ। हिउँदको बेला थियो तर जाडो बढिसकेको थिएन। घामको राप भने आङमा न्यानो हुन थालेको थियो। दुइटा बाइक लिएर निस्केका हामी चार जना झापाको काँकरभिट्टाभन्दा लगभग १० किलोमिटरमाथिको बाहुनडाँगीतर्फ हिँड्याँै। हिँड्दा हिँड्दै बीचैमा तय भयो, वर कतै बाइक राखेर मेची खोला पुग्ने। भारत र नेपाल स्पष्ट छुट्याएर बग्ने यो खोलो हिउँदमा सुसाउँछ। त्यही सुसाएको हेर्ने जाँगर पलायो अल्लारे संन्यासीहरूलाई। 

एउटा सानो घुम्तीअघि मोटरबाइक थन्क्याएर आलडाँगी भन्ने ठाउँबाट पूर्वतिर हानिएपछि हामी पुग्यौँ मेची खोला। गफिँदै हिँड्दा निकै पर पुगिएछ। भारतीय भूमि प्रवेश गरेर जंगल -फरेस्ट, जसलाई त्यतातिर फारस भन्छन्) कतिखेर आइपुगियो, हामीले थाहै पाएनौँ। जंगलतिर प्रवेश गर्ने ठाउँमा ढुंगाको अग्लो बाँध रहेछ। त्यही बाँधमाथि चढेर केहीबेर गफ गर्‍यौँ। हामीमध्येका एकले आफ्नो क्यामेराले केही तस्बिर खिचे। 

बगर निर्जन थियो, शान्त थियो वातावरण। हामी सबै चुप लाग्दा हावाले हल्लाइरहेका रूखका पातहरू सुस्तरी साउती मार्न थाल्थे। हिउँदको त्यो सानो खोलोमा सङ्लो पानी हाम्रो छेउबाट कुलुलु बगिरहेको थियो। चराहरूका हलुका चिरबिरले रोमान्टिक कविहरूका कविता सम्झाउँथे। 

समग्र वातावरण संन्यासीहरूका लागि ध्यानमा लीन हुन उपयुक्त थियो। हामी सबैले गफ गर्न छाडेर ध्यानमा बस्ने सल्लाह गर्‍यौँ। ध्यानका केही प्रकारहरू छन् र आ-आफ्नै विधि पनि छन्। एकखाले ध्यानका केही चरण पार गरेपछि हामी कथार्सिस गर्नतिर लाग्यौँ। ओशोका ध्यानविधि थाहा नपाएकाहरूलाई यो बडो अचम्मको लाग्छ। र, गैरसंन्यासीहरूले कथार्सिस गर्दै गरेको देखे भने ध्यान गर्नेहरूलाई पागल भन्छन्। यो विधिले मस्तिष्कमा हीनग्रन्थी ब्ाढाउन जम्मा भएका कुण्ठालाई बाहिर हुत्याउँछ भन्ने विश्वास गरन्िछ। कथार्सिस गर्दा कराउने, चिच्याउने, ठूलो स्वरले बर्बराउने, एकोहोरो हाँस्ने, ह्वाँ ह्वाँ रुने आदि क्रिया गरन्िछ। त्यो भारतीय जंगललाई साक्षी राखेर मेचीको निर्जन बगरमा हामी पनि कथार्सिस गर्न लाग्यौँ। अर्थात्, हामीमध्ये कोही चिच्याउन, कोही बर्बराउन, कोही रून र कोही एकोहोरो हाँस्न थाल्यौँ। 

त्यहाँ कोकोहोलो मच्चियो, जसको हामीलाई रत्तिभर हेक्का भएन। निर्जन बगरको शान्ति एकैछिनमा बिथोलिएर हाम्रो आवाज पर-परसम्म पुगेछ। अलि पर भएका मान्छेले हाम्रा आवाज सुन्दा धेरै अर्थ लगाउन सक्ने भएछन्। कोही ठूलो आपत्मा परेको हो वा दुर्घटना भएर एक्कासि कोही चिच्याएको हो भन्ने भान पर्नु स्वाभाविक नै हो। हामी चार जना ध्यानी जो थियौँ, कुनै मतलब नाइँ । हामी हाम्रो कथार्सिसमै झुमिइरह्यौँ, मस्त थियौँ। अरू तीन जना आँखा चिम्लेर आ-आफ्ना किसिमका क्रियामा मस्त देखेर म हाँस्ने कथार्सिसमा रमाउन थालेँ। सुरु गर्नेले सायद यसै गर्छ। कारण, अरूका हर्कत देखेर पहिले त हाँस उठ्ने नै भयो। तर, अचम्म के भने जति हाँस्यो, त्यति हाँसु हाँसु लाग्दै गयो। त्यहाँ कसैको र केहीको पर्वाह थिएन, म जोडजोडले हाँसिरहे। 

यसैबीच, हाम्रो ध्यान भंग हुनेगरी अलि परबाट केही मान्छे कराएको सुन्यौँ। सबैका आँखा त्यही आवाजपट्ट िकेन्दि्रत भए। हामीले देख्यौँ, खाकी बर्दी लगाएका केही भारतीय प्रहरीजस्ता मान्छे हामीतिर कुद्दै आइरहेका छन्। उनीहरू तीन जनामध्ये एक जनाको हातमा थ्री नट थ्री राइफल र अरूका हातमा कटबाँसका लौरा थिए। वनका सुरक्षाकर्मी होलान् भन्ने अनुमान गर्दै हामी चपुचाप उभियौँ। हामीले ठान्यौँ, हाम्रो क्रियाकलाप अनौठो देखेकाले सोध्न आएका होलान्। 

हामीनजिक आइपुगेपछि राताराता आँखा भएको एउटा अग्लो कालो सिपाहीले हप्काएर हिन्दीमा के गरेको भनेर सोध्यो। रीतेशले अघि बढेर हामी ध्यान गर्दै थियौँ भने। यी सायद हामीमध्ये सबभन्दा पुराना संन्यासी थिए। बुज्रुगले अघि बढ्नु स्वाभाविक थियो। तर, उनको उत्तर त्यस सिपाहीले बुझेन। ऊ त अझ रसिले आगो भयो। रीतेशलाई एक लौरो बजायो। 

हामीले ध्यान गरेको भनेर ती सिपाही पत्याउनेवालै थिएनन्। जिन्स पाइन्ट, टिसर्ट र स्पोर्ट्स जुत्ता लगाएका हामी उनीहरूका नजरमा कदापि साधु/संन्यासी हुनै सक्दैन थियौँ। त्यसमाथि हामीले गररिहेको काम कसरी ध्यान भन्न सुहाउँदो हुन्थ्यो र उनीहरूका लागि ? रीतेश आफू संन्यासी भएको र ध्यान गर्न आएको भनेर सम्झाउन खोज्दै थिए, त्यसले अझै लौर्‍याउन थाल्यो। त्यसपछि प्रज्ज्वलले माला देखाउँदै के भन्न खोज्दै थिए, अर्को एउटा खाकीवालाले उनको माला तानेर चुँडाइदियो। र, उनलाई पनि त्यही अग्लोचाहिँले ठटायो। त्यसपछि प्रवेशलाई कटबाँसले दुई-तीनपटक बजाइसकेपछि मतिर खनियो। सायद, मलाई अलि सानो देखेकाले होला, पहिले के गर्छस् भनेर सोध्यो। मैले म विद्यार्थी हुँ भनेपछि पहिले मेरो लामो जुल्फी समाएर 'हँु ! विद्यार्थी ?' भनेर कड्कियो। अनि, पिँडुलामा कसेर एक लौरो हानेर फेर िअरू संन्यासीहरूतिरै खनियो। मलाई कुट्न आउँदा थाहा पाएँ, त्यो राता आँखेले रक्सी खाएको रहेछ। जंगलको कुन कुनामा बसेर रक्सी खाइरहेका बेला हाम्रो आवाजले तर्सेर हामीलाई लघार्नै भनेर आएका रहेछन् तिनीहरू। 

हाम्रा कुनै कुरा सुन्न तयार थिएनन् ती। हामीले गरेको कामको कुनै अर्थ निकाल्न पनि उनीहरू सक्दैन थिए। आखिर गर्न खोजेको के भन्ने उनीहरूले बुझेनन्। नबुझ्नु भनेको आफू कमजोर हुनु हो। केही उरन्ठेउलाजस्ता देखिने केटाका अघिल्तिर कमजोर हुनु उनीहरूलाई सुहाउँदैन थियो। त्यसैले ठटाए। 

धेरै बेरपछि, ती तीन जनामध्ये एउटा खाकीवालाचाहिँ नेपाली मूलको जस्तो देखेर उनको शरणमा पुगियो। त्यस नेपाली अनुहार परेकालाई समातेर उनै बुज्रुग रीतेशले अनुनय/विनय गरेपछि तिनीहरू हामीलाई त्यहीँ छाडेर जंगलतिर लागे। प्रज्ज्वल आफ्नो चँुडिएको मालाबाट बालुवामा छरएिका काला दाना टिप्न थाले। हामी सबै पिँडुला सुमसुम्याउन थाल्यौँ। राता सुम्ला उठेछन् मेरा पिँडुलामा। धन्न तिनले हामीसँग भएका क्यामेरा देखेनन्।

हाम्रो कथार्सिस पूरा हुन नपाई टुंगियो। तर, निर्जन बगरमा ती वनका सिपाहीले चाहिँ बडो गजबको कथार्सिस गरे। कति दिनदेखि मान्छे कुट्न नपाएर तिनका दिमागमा जमेका हीनग्रन्थी हामीमाथि गरेको कथार्सिसले सायद सफा गरििदयो। आफ्नै मस्तिष्कका ल्याबिरन्िथमा मस्त हुन खोजिरहेका हामीलाई कटबाँसका चोटले एकैचोटि यथार्थताको त्यो तातो बालुवामा पछारििदयो। सञ्जीव उप्रेतीले दोस्रो जनआन्दोलनमा पुलिसको लौरो खाएपछि लेखेका थिए, यस्तो बेला सबै विम्ब र प्रतीक हराउँदा रहेछन्। सायद हामी पनि कुनै अलौकिक विम्बको खोजीमा कथार्सिस गर्न लागेका थियौँ, कटबाँसका ती लौराले एक्कासि हामीलाई यो बलौटे लौकिकतामा उतारििदयो। 

कुटाइ खाएर फर्किंदै गर्दा रीतेश भन्दै थिए, "संन्यासीलाई कुट्नेको भलो हुँदैन, हामीले कसको के बिगारेका थियौँ र यार ?" उनले भलो हुँदैन भन्दै गर्दा सायद ओशोलाई सम्झेका थिएनन्। मैले मनमनमा कल्पना गरेको थिएँ, यदि ओशोले यो दृश्य देख्थे भने के भन्थे होलान् ? कस्ता तर्क दिन्थे होलान् ? आफ्ना तन्नेरी चेलाको कामलाई जस्टिफाइ गर्थे कि ती प्रहरीले गरेको कथार्सिसको प्रशंसा ! मैले बुझ्न सकिनँ। तर, सायद त्यस घटनापछि ममा उमि्रन थालेको घमण्ड पनि बिस्तारै निस्तेज भयो। र, कुनै अलौकिक सत्य वा आनन्दको खोजीमा मस्तिष्कको अँध्यारो गुफामा पस्नेभन्दा पनि त्यही मस्तिष्क निर्माण गर्ने यो पदार्थको दुनियाँपट्ट िमैले बढी ध्यान केन्दि्रत गर्न थालेँ। 

जब एकान्तमा हुन्छु, म यो घटना बेलाबेला यसरी नै सम्झना गर्छु। अनि, खासगरी प्रवेशले बगरबाट हिँड्ने बेला भनेको एक वाक्य सम्झेर एक्लै हाँस्ने गर्छु। उनले भनेका थिए, "कुटाइ खाएको कुरा त कसैलाई पनि बताउनुहुँदैन, बेइज्जत हुन्छ।" 

Read More

औपनिवेशिक पीडाको धुनमा

Book Review: The Sly Company of People who Care by Rahul Bhattacharya

"उ पन्यास होस् त यस्तो !" एउटा किताब देखाउँदै सहकर्मी अमिषराज मुल्मीले भनेका थिए। मुल्मीले हत्तपत्त कुनै किताबको प्रशंसा गर्दैनन्। राहुल भट्टाचार्यको द स्लाई कम्पनी अफ पिपल हु केयर भने उनलाई असाध्यै मन परेछ। मुल्मीका अनुसार पहिले क्रिकेटका बारेमा लेखेर चर्चित भइसकेका भट्टाचार्यको पहिलो उपन्यास रहेछ यो। राहुलको लेखनीबाट धेरै नै प्रभावित मुल्मीले उपन्यासको समीक्षा गर्दै लेखेको अझै सम्झना छ, 'यस्तो उपन्यास पढिसकेपछि लाग्छ, यसले पुरस्कारहरू जितोस् र यसको त्यति प्रशंसा होस्, जति एउटा उत्कृष्ट किताबले पाउनुपर्छ।' नभन्दै द काठमान्डु पोस्टमा सो समीक्षा छापिएको केही महिनाभित्रै राहुलले यस उपन्यासका लागि प्रतिष्ठित 'द हिन्दु लिटररी प्राइज' जिते। 

मुल्मीको समीक्षाका कारण पनि द स्लाई कम्पनी अफ पिपल हु केयर पढ्न हुटहुटी जाग्यो। भी एस नयपालको झल्को दिने भाषामा लेखिएको यो उपन्यास सम्भवतः दक्षिण एसियामा पछिल्लो समय लेखिएका उपन्यासहरूमा सबभन्दा उत्कृष्ट हो। यद्यपि, राम्रो भाषाले मात्रै उपन्यासलाई उत्कृष्ट बनाउँदैन। गुयाना भन्ने देशमा गरिएको भ्रमणका आधारमा लेखिएको यस उपन्यासमा गुयानाकै बास आउँछ। यो राहुलको सफलता हो। गुयाना कहिल्यै नदेखेको पाठकका आँखामा त्यहाँका खोला, नाला, नदी-किनार, जंगल र त्यहाँका मान्छेका आकृति नाच्न थाल्छन्। त्यसउपर लेखकले त्यस देशको वर्तमान लेख्ने क्रममा अंग्रेजले भारतबाट विस्थापित गराएर लगेका भारतीय मजदुरका इतिहास खोतलेका छन्। इस्ट इन्डियन भनेर चिनाइएका ती भारतीय मजदुरको इतिहास वर्तमान समाजको अन्तरधारमा बडो नमीठो ढंगले गढेको राहुलले देखाएका छन्। विस्थापनको पीडा त्यहाँका जनसंख्याको सबभन्दा ठूलो अंश ४३.५ प्रतिशत इस्ट इन्डियनका पगध्वनिमा अहिले पनि सुन्न सकिन्छ। उपन्यासभरि त्यो विरहको धुन कतै न कतै नेपथ्यमा बजिरहन्छ। 

उपन्यासमा एउटा बेनामे पात्रले गुयानाको भ्रमण गर्छ। त्यो पात्र भारतीय हो र बेलाबेला क्रिकेटको प्रसंग झिकिरहन्छ। यो पात्रमा लेखक राहुलको स्पष्ट छाप देख्न सकिन्छ। कताकता यात्रा संस्मरणजस्तो प्रतीत हुने यस उपन्यासमा त्यही पात्रले गहिरोसँग गुयाना र त्यहाँका मानिसका जिन्दगी नियाल्छ। उसले पहिलोपटक गरेको त्यस देशको भ्रमण ऊ पुगेका ठाउँ र त्यहाँ भेटिएका मान्छेका कथाहरू उनिँदै जाँदा यो सिंगो उपन्यास तयार भएको छ। यस क्रममा उसले पात्रहरूबीच बनेका सम्बन्धका अनेकन आयाम मात्र उक्काएको छैन, उनीहरूले भोगेको पहिचानको संकट र त्यहाँको औपनिवेशिक इतिहास पनि पर्गेलेको छ। यात्रामा भेटिएको एक इस्ट इन्डियनले भन्छ, 'हामीले भारत छोडेदेखि नै हामी दुःखी छौँ। त्यसै दिनदेखि हाम्रो हृदयमा परेको भ्वाङ अहिलेसम्म पुरिएको छैन। त्यसमाथि मेरो भाइ, भारतीयहरू हामीलाई भारतीय मान्न तयार छैनन्।'

गार्डियन पत्रिकाका समीक्षकले राहुलको लेखनीलाई क्यारेबियनका बारेमा प्रशस्त लेखेका नयपालसँग तुलना गर्दै लेखेका छन्, 'नयपाल अलग्ग बसेर ठाउँ र पात्रहरूलाई नियाल्थे र अत्यन्त तौलिएको भाषामा व्यक्त गर्थे भने राहुलले गुयानाको परविेशमा आफैँलाई समाहित गराएर लेखेका छन्।' नयपाल त क्यारेबियनमै हुर्केका मान्छे हुन्, त्यसकारण उनले अलग्ग बसेर लेख्दासमेत त्यहाँका पात्र र परिवेशलाई अन्याय हुँदैन। तर, राहुलको स्थिति फरक छ। उनी मुम्बईमा जन्मेका खास्सा भारतीय हुन् र उनले आफूलाई गुयानाको माटोमा लडीबुडी नखेलेको भए यति सफलतापूर्वक लेख्न सक्ने थिएनन्। यात्रामा आधारति उपन्यास लेख्नेहरूले प्रायः पर्यटकले परबाट हेरेर गरेको वर्णनजस्तो गरी मात्रै लेख्ने गरेका छन्। छिपछिपे बुझाइका भरमा लेखिएका त्यस्ता उपन्यास कमजोर मात्र हुँदैनन्, तिनले त्यहाँका मानिसलाई अन्यायसमेत गर्न पुग्छन्। सायद त्यस्ता कमजोर लेखनीबाट राम्रैसँग पाठ सिकेका राहुलले उपन्यासमा उनको मुख्य पात्रलाई गुयानीहरूको नजिकको आफन्त बनाइदिएका छन्। उनको मुख्य पात्रले एक ठाउँ भन्छ, 'यिनीहरूको भारतीयपन मेरोभन्दा प्रगाढ पाएँ। यिनीहरूका पुर्खाले भारतको माटोमा आफ्नो पसिना बगाए र त्यही पसिना पछि गुयानाको माटोमा पनि बगाए। त्यो माटोसँगको साइनो यिनीहरूको रगतमा छ।' 

न्युयोर्क टाइम्समा भने राहुलको पात्रलाई दाँतेको कमेडियाको मुख्य पात्रसँग दाँजिएको छ, जो अर्को देशमा जान्छ र बडो मिहिनेतले त्यहाँका कथाहरू टिपेर र्फकन्छ। राहुलले गुयानामा बोलिने बेग्लै प्रकारको अंग्रेजी भाषा -जसलाई पिड्गिन भनिन्छ)को अत्यन्त राम्ररी प्रयोग गरेका छन्। त्यहाँका पात्रले बोल्ने खालकै भाषा र उनीहरूकै टोनमा सामान्य अंग्रेजी जानेका समेतले बुझिने तरकिाले प्रयोग गर्न कठिन हुन्छ, जसमा राहुल सफल छन्। त्यहाँका पात्रहरूको बोलीमा सुनिने आफ्नो अस्तित्वको चिन्ता र विस्थापनको पीडालाई राहुलले बडो ध्यानसँग सुनेको उपन्यासबाट स्पष्ट हुन्छ। त्यहाँ विस्थापनको पीडामा भोग्ने भारतीय पछि अपि|mकीहरू हुन्। उनीहरूको छटपटीसमेत त्यहाँ बोलिने भाषामार्फत सतहमा ल्याइएको छ। लेखकको अर्को विशेषता के हो भने उनले चिन्ता, छटपटी र पीडाको कथा लेखेको भए पनि त्यो रुन्चे छैन। उनले हास्यरसलाई काफी प्रयोग गरेका छन्। र, उपन्यासमा त्यस्ता सयौँ पंक्ति छन्, जो सहजै मस्तिष्कमा छापिन्छन्। कतिपय ठाउँमा ती सुन्दर कविताका हरफजस्ता पनि लाग्छन्। 

पुरस्कार जितेलगत्तै एक पत्रकारले राहुललाई सोधे, 'तपाईंले गुयानाको भ्रमण गरेर सिकेको कुनै ध्रुवसत्य ?' सो प्रश्नको उत्तरमा उनले जे भने, उनको उपन्यासको सार पनि त्यही हो। उनले भने, 'अंग्रेजहरूले सबै सिध्याए। मैले बुझेको सत्य त्यही हो।' त्यही भ्रमणमा आधारति उपन्यासमा उनले आफ्नो सुन्दर कालीगडी प्रयोग गरेर ती इस्ट इन्डियनको पहिचान कसरी सिध्याए अंग्रेजले भन्ने स्पष्ट पारे। 

राहुलको लेखनी आरिसलाग्दो छ। यसरी लेख्न नसक्ने हो भने नलेखेकै वेश। पोखरीको डिलमा बसेर ढुंगा हान्दै त्यसले पैदा गर्ने तरंग हेरेर किताब लेख्ने जमाना गयो भन्ने पनि राहुलले प्रमाणित गरिदिएका छन्। हावामा तैरएिर होइन, जमिनमा ओर्लिएर कुनै लहडी मुडमा होइन, बरु पूरा होसमा र बडो मिहिनेत गरेपछि मात्रै लेखनमा सफलता हात लाग्छ। 

Read More

अप्ठ्यारो धरातल

Book Review: Maobaadi Comradeharu Sanga by Arundhati Roy (Nepali Translation of Walking with Comrades)

अरुन्धती रोयले गुरेनीका पत्रिकालाई अन्तर्वार्ता दिँदा भनेकी थिइन्, 'तपाईं छत्तीसगढको कुनै एउटा गाउँमा बस्ने आदिवासी हो र तपाईंलाई वरपिरबिाट आठ सय प्रहरी घेरा हाली बस्तीमा आगो लगाउने र मान्छे मार्ने काम गररिहेका छन्, अब भन्नूस् तपाईं के गर्नुहुन्छ ? त्यस्तो अवस्थामा बाँचिरहेकालाई मैले अनशन बस्ने सल्लाह दिनू ? पहिल्यैदेखि भोकमा पिल्सिएर बसेकालाई अनशनको के अर्थ हुन्छ ? र, उनीहरूले भोक हडताल नै सुरु गरे भने पनि त्यो देख्ने र सुन्ने कसले ? त्यसैले म अप्ठ्यारो स्थितिमा छु। आफूले हतियार उठाउने हिम्मत नगरेकाले हिंसाको वकालत कसरी गरूँ ? तर, उनीहरूले जस्तो पीडा भोग्नु नपरेको मैले अहिंसाको मन्त्र जपिरहनु पनि उत्तिकै अनैतिक हुन्छ।' 

अन्तर्वार्तामा व्यक्त गरेको 'अप्ठ्यारो' धरातलमै उभिएर रोयले आउटलुक पत्रिकाका लागि दुईवटा लामा निबन्ध लेखिन्। माओवादी प्रभावित क्षेत्र दन्तेवाडाको यात्रा गरेपछि उनले 'वाकिङ् विथ कमरेड्स' शीर्षकमा निबन्ध लेखिन्, जो अत्यन्तै चर्चित भयो। त्यसको समर्थन र विरोधमा प्रतिक्रिया सेलाइनसक्दै ६ महिनापछि उनले अर्को उत्तिकै लामो आलेख तयार पारनि्। 'टि्रकलडाउन रभिोलुसन' शीर्षकको सो निबन्धले भारतीय लोकतन्त्रलाई असफल र मनमोहन सिंहको सरकार तथा 'कहिल्यै चुनावको सामना नगरी शासन गर्न पाउने सिंगो कर्मचारीतन्त्र र न्यायपालिका'को उछितो काढ्यो। अनेक पुस्तक, भाषण र प्रतिवेदनहरूको अध्ययनपश्चात् लेखिएको सो निबन्ध तार्किक त छँदै थियो, उत्तिकै कडा प्रतिक्रियाहरू जन्माउन सफल पनि ठहरयिो। 

यी दुवै निबन्ध नेपालीमा अनुवाद गरे, आन्विका गिरी र विकास बस्नेतले। भोगिराज चाम्लिङको सम्पादनमा यी दुई निबन्धको एउटा छरतिो संग्रह माओवादी कमरेडहरूसँग प्रकाशित भयो। अंग्रेजी भाषा र आउटलुकजस्ता पत्रिकामा पहँुच नभएका नेपाली पाठकका लागि सो संग्रह आउनु उपलब्धिपूर्ण मान्नुपर्छ। १० वर्षे माओवादी द्वन्द्व भोगेका नेपाली पाठकका लागि भारतीय माओवादी आन्दोलन चासोको विषय हुनु स्वाभाविक भएकाले सो संग्रहले हामीमाझ स्थान पाउनु स्वाभाविक हो। तर, रोयका निबन्धहरू अनुवाद गर्नु सजिलो काम भने होइन। 

उनका निबन्धहरू आक्रोशपूर्ण मात्रै हुँदैनन्, भाषिक दृष्टिकोण र प्रस्तुतिका हिसाबले अत्यन्तै सुन्दर पनि हुन्छन्। उनको भाषा कवितात्मक लाग्छ। गड अफ स्मल थिंग्सजस्तो चर्चित उपन्यासकी स्रष्टा रोयसँग घटनाको वर्णन गर्ने शील्प शक्तिशाली छ। आर्किटेक्चरकी विद्यार्थी उनले आफ्नो कालीगढी उपन्यास र निबन्धहरू डिजाइन गर्न पनि प्रयोग गरेको प्रतीत हुन्छ। आठ हजार शब्दसम्मका निबन्ध पढ्न झिँझो लाग्दैन। कारण, सूचनालाई प्रस्तुत गर्ने र तिनले उब्जाउने जटिल प्रश्नलाई कविताजस्ता लाग्ने पंक्तिमा लेखिएका आलेख पढिसकेको धेरै समयसम्म मस्तिष्कमा तरंग उत्पन्न गराउने सामथ्र्य राख्छन्। सो सामथ्र्य पहिचान गर्न सक्नेले मात्रै रोयका निबन्ध अनुवाद गर्न सक्छन्। गिरी र बस्नेतले यस सत्यलाई आत्मसात् गरेका छन्। यद्यपि, कतैकतै ठाडो -लिटरल) अनुवाद हुन पुग्दा प्रस्तुति भुत्ते पनि भएको छ।

 माथि संकेत गरएि अनुसार दुवै निबन्ध भाकपा माओवादीको वरपिर िघुमेका छन्। यसै मेसोमा भारतीय लोकतन्त्रका आइरोनी, सञ्चारमाध्यमहरूले बुनेका जटिल राजनीतिक समीकरण र सिंगो भारतको भविष्यमाथिको चिन्तन पनि निबन्धका विषयवस्तु हुन्। 

दन्तेवाडाको जंगलमा माओवादी छापामारसँग यात्रा गर्दाको विवरण परम्परागत यात्रा-निबन्धजस्तो छैन। छापामारहरूका जीवनशैली र उनीहरूले देखाउने व्यवहारको वर्णनका बीचबीचमा आउने पार्टीको इतिहास र आदिवासी जनताले भोगेका दर्दनाक कथालाई रोमाञ्चक त भन्न नसकिएला तर मन उद्वेलित पार्ने खालका छन्। लेखकले भेटेका छापामार पात्रहरू कतिले हामीले कल्पना मात्र गर्नसक्ने अप्ठ्याराहरू भोगेका कथा सुनाउँछन्। यी सबै वर्णनले छापामार युद्धलाई जायज ठहर्‍याउन पृष्ठभूमि तयार पाररिहेको जस्तो पनि भान पर्न सक्छ। तर, त्यस्ता आततायीपूर्ण घटनाहरू ती सोझा गरबि आदिवासीहरूका जिन्दगीमा नघट्दो हो त उनीहरूले भोको पेटमा एके-४७ भिर्ने रहर गर्ने थिएनन्। सहरयिा पठ्ठोले भारी मोटरबाइक कुदाउँदा देखाएको तुजुकजस्तो होइन ती आदिवासी तन्नेरीले भिरेका गह्रुँगा हतियारहरू। तिनका बारेमा रोयको धारणा यसरी व्यक्तिएको छ, 'यी मान्छेहरू आफ्ना सपनासँग बाँचेका छन्, बाँकी संसार भने आफ्नो दुःस्वप्नसँग बाँचेको छ।' 

तर, छापामार युद्धको वकालत गर्नु रोयको अभीष्ट होइन। त्यसो त उनले चारु मजुमदारको बुझाइ र बोलीमा रहेका कमजोरीहरूमाथि प्रश्न पनि उठाएकी छन्। मजुमदारपथकै अनुयायीका रूपमा पहिचान बनाएका भाकपा माओवादीले भन्ने गरेको दीर्घकालीन युद्धको वास्तविक अर्थ उनले दिएकी छैनन्। बरु, यस अवधारणामाथि उनले प्रश्नहरू गरेकी छन्। अर्थात्, उनी उत्तरहरू होइन, प्रश्नहरू लिएर निबन्धमा आएकी छन्। र, उनले उठाएका प्रश्नहरू केवल भारतीय संस्थापनपट्ट िमात्रै केन्दि्रत छैनन्। उनले माओवादीहरूलाई पनि प्रश्न गरेकी छन्। यद्यपि, उनी छापामारहरूप्रति सहानुभूति राख्छिन्। उनीहरूले कम्तीमा निमुखा जनतालाई आत्मसम्मान खोज्न सक्ने सामथ्र्य प्रदान गरेकामा खुसी व्यक्त गर्छिन्। 

दोस्रो निबन्धले भारतले ढोल पिट्ने गरेको आर्थिक वृद्धि केवल मुठ्ठीभर मान्छेको मात्रै उन्नतिको कथा हो भन्ने तथ्यलाई पुनः पुष्टि गरेको छ। यसै पृष्ठभूमिमा हिंसात्मक आन्दोलन चर्केको रोयको जिकिर छ। यो निबन्ध लेखिनुको मुख्य कारण भने युद्धविरामका बेला सरकारले षड्यन्त्रपूर्वक गरेको माओवादी नेता आजादको हत्या नै हो। भिडन्तमा मारएिको भनिएका आजादलाई अत्यन्तै नजिकबाट ताकेर गोली हानेको पुष्टि गर्दै आउटलुकले नै समाचार छापेपछि रोयले सो निबन्ध लेखेकी हुन्। 

'लोकतन्त्रको धराप' भनेर अनुवाद गरएिको पछिल्लो निबन्धमा रोयले मनमोहन सिंहलाई अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषको खास मान्छे भनेकी छन्। पी चिदम्बरमलाई कर्पोरेटको बफादार कामदारका रूपमा चित्रित गरेकी छन्। उनले सप्रमाण यस्ता दाबीहरू पेस गरेकी छन्। यी दुईले चलाएको सरकारले आदिवासीहरू बसोबास गरेका जग्गा र जंगल सबै कर्पोरेटलाई बेचेर केही सीमित व्यक्तिलाई खर्बपति बनाउने खेल खेलेको बताएकी छन्। यसका लागि भारतका मूलधारका सञ्चारमाध्यमले पनि उत्तिकै ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको पनि उनले भनेकी छन्। र, प्राकृतिक स्रोतसाधन केही खर्बपतिलाई अझ धनी बनाउन बेपर्वाह सौदा गर्ने शासकलाई केही प्रश्नहरू गरेकी छन्, 'नदीको पानी नदीमै रहन दिन्छौ ? रूख जंगलमै छाड्छौ ? पहाडभित्रको बक्साइट त्यहीँ रहन दिन्छौ ?'

यस निबन्धमा पनि उनले माओवादीका तर्फबाट भएका गम्भीर गल्तीहरूप्रति आँखा चिम्लेकी छैनन्। उनले भनेकी छन्, 'माओवादीको वैचारकि जडता, भिन्न मतलाई सहनै नसक्ने उनीहरूको चर्चित खूबी, अन्य राजनीतिक संगठनहरूसँग काम गर्न नसक्ने प्रवृत्ति र सबैभन्दा मुख्य उनीहरूको एकोहोरो सैन्य मनोविज्ञानले गर्दा अब बदलिने शक्ति सन्तुलनमा उनीहरूले शासन गर्न गाह्रो छ।' 

समग्रमा, रोयका निबन्ध पढ्नैपर्ने कोटीका छन्। (नेपाल साप्ताहिक)

Read More